«افت علمی حوزه» موضوعی بود که در دونشست همزمان حوزویان در تهران و قم مورد توجه قرار گرفت و البته دونگاه کاملاً متفاوت نیز درباره آن مطرح شد؛ نخست در همایش اساتید خارج و سطوح عالی حوزه علمیه قم، آیتﷲ حسینی بوشهری مدیرحوزه علمیه قم با گلایه از برخی اظهارنظرها گفت: «یکی از سخنانی که اخیراً بهشکل فزایندهای در جامعة علمی رشد کرده است، افت علمی حوزههای علمیه است که سخنی ناروا در حق حوزه است. اینگونه تعبیرات شایسته حوزه نیست؛ چون پیشرفتهای بسیاری نسبت به گذشته در حوزه داشتهایم که قابل قیاس نیست. عزیزانی که قایل به این سخن ناروا در حق حوزه هستند، گردهم آمده و با هم کمیتهای را تشکیل داده و به بررسی میپردازیم تا به نتیجهای عادلانه برسیم».
اما دقیقاً همزمان با این نشست، چهارمین اجلاسیه مدیران حوزههای علمیه تهران برگزار شد؛ در این نشست، حجتالاسلام والمسلمین ناطق نوری بیان داشت: «پیش از انقلاب، طلبه و روحانی طلبکارانه برخورد میکرد؛ اما امروز مردم میگویند که حکومت دست خودتان است. حالا باید مقایسه کنیم که حوزهها در آن زمان چطور اداره میشدند و خروجیشان چه بود و چه بزرگانی تحویل دادند. شاید یکی مثل من که حدود ۳۳ سال است از حوزه دور هستم، اما چند سال قبل به خدمت مراجع رسیدم؛ خدمت آیتﷲ مکارم عرض کردم که به ذهن من میرسد که سطح حوزه و سطح معلومات طلبهها بسیار پایین آمده است».
منتقدان وضعیت علمی حوزه چه کسانی هستند؟
هرچند همیشه انتقاداتی نسبت به وضعیت علمی و آموزشی حوزه وجود داشته است، اما باتوجه سخنان آیتﷲ حسینی بوشهری، نگاهی میاندازیم به اظهارنظرهای چندماه اخیر دراینباره.
آیتﷲالعظمی شبیری زنجانی سال گذشته در دیدار با جمعی از طلاب مدرسه علمیه امام محمد باقر(ع) فرمودند: «الان در حوزه مایة علمی خیلی کم شده و آقایان باید سعی کنند مایههای علمی سابق را زنده کنند. میراث علمی گذشته دارد از بین میرود و شیخ مرتضی انصاری و آخوند خراسانی دیگر پیدا نمیشود. لایههای سطح پایین بهعنوان اجتهاد تلقی میشود».
آیتﷲ مظاهری نیز اردیبهشت ماه امسال در دیدار با اعضای دبیرخانه نشست دورهای اساتید گفتند: «من الان می بینم که حوزه ها از نظر علمی افت کرده است. حوزهها فراوان هست؛ اما آنها جزئند و بر روی آنها حساب نمیشود؛ یکی مشهد و یکی اصفهان و ام الحوزات قم؛ هر سه را من میبینم؛ افت علم دارند. ادیب خوب الان یا نیست یا خیلی کم هست. فقیه در مخاطره عجیبی واقع شده است. فقاهت که بچهبازی نیست؛ من یادم نمیرود بعضی اوقات آقای داماد لطف خاصی به من داشتند؛ علاوه بر اینکه شاگرد استاد بودیم رفیق بودیم؛ به من میگفت: فلانی، فقه مشکل هست. بعضی اوقات به من میگفتند: بر روی این مسأله هفت ساعت کار کردم. این میشود فقیه. حالا استاد میآید یک شرح فرائدی میبیند، همان شرح را هم میخواهد که معنا کند برای این طلبهها. آن وقت هم نمیداند که فرائد یعنیچه؛ دایره المعارف اصول یعنی چه… من میبینم افت علم در حوزهها [را]؛ با کمال تأسف قم با اون سر و صدای مقدسش این افت علم را دارد. فقه جواهری، فقه سنتی، فقه روایی کم پیدا میشود».
موارد فوق، دو نمونه از انتقادات بزرگان حوزه از افت جایگاه علمی این نهاد علمی بود و اساتید سطوح مختلف نیز نظراتی از این دست بیان کردهاند.
البته برخی مراجع و بزرگان حوزه نگاه مثبتی به حرکت علمی حوزه دارند و در کنار برخی انتقادات (مانند بحث تعطیلات یا مسایل آموزشی حوزه) نسبت به آینده علمی آن خوشبین هستند؛ مانند آیتﷲالعظمی مکارم شیرازی که در همان نشست اساتید حوزه، ضمن برخی توصیهها برای رشد علمی و حتی ابراز نگرانی نسبت به تعطیلیها و مدرکگرایی در حوزه گفتند: «با این سخن که حوزه دچار افت تحصیلی شده، موافق نیستم و سخنی نادرست است؛ چراکه ما روز به روز شاهد پیشرفت در این حوزه هستیم».
راه حل مشکل کجاست؟
بدیهی است این انتقادها در وهله نخست متوجه شورای عالی حوزه بهعنوان سیاستگذار و بعد مدیران حوزههای علمیه است. از مدیر حوزه علمیه قم انتظار میرود این انتقادها را مشفقانه دانسته و با آغوش باز از آن استقبال کند؛ زیرا همه بزرگان حوزه، دلسوز این میراث گرانبهای تشیع هستند و خود پیشگام ارتقای سطح علمی آن بوده و هستند. آشفتگی در سخنان مدیر حوزه علمیه قم نسبت به انتقادات – و بهکار بردن تعبیر« ناروا» دربارة آن – شائبه انکارهای رایج مدیران کشوری درباره کاستیها و ایرادات عملکردشان را به ذهن متبادر میکند. حوزه علمیه و مدیریت آن به هیچ عنوان قابل مقایسه با مناصب اجرایی و دولتی نیست که به هرقیمتی مدیران آنها تلاش میکنند کاستیهای موجود را توجیه نمایند.
مثلاً در سخنان مدیر حوزه علمیه قم آمارهایی بهعنوان شاخص ارتقای سطح علمی حوزه به چشم میخورد که پیش از این بهشدت مورد تشکیک بوده است؛ برگزاری ۴۰۰ کرسی درس تفسیر، خبری بود که چندماه پیش از سوی مدیر مرکز تخصصی تفسیر رد شده بود و ارقام ارایهشده بسیار پایینتر بوده است؛ اما مجدداً در سخنرانی آیتﷲ بوشهری مطرح و بهعنوان یکی از افتخارات حوزه معرفی گردید.(توضیح بیشتر در این باره)
حوالهدادن منتقدین به «تشکیل کمیته و رسیدن به قضاوت عادلانه» بیشتر مناسب کشمکشهای سیاسی و حزبی است؛ مانند ماجرای مبارزه با فساد اقتصادی که همیشه مورد بحث مسئولان بود و مورد انتقاد مقام معظم رهبری قرار گرفت؛ ایشان از مسئولان خواستند بهجای حرف و بیان مطالب تیترگونه و روزنامهای، در مقام عمل ادعاهای خود را ثابت کنند.
به نظر می رسد راهکار اصلی حل مشکلات، کنار گذاشتن آمارها و ارقام رایج و بازگشت به متن حوزه است. پیشنهاد میشود شورای عالی حوزه، نظرات اساتید سطوح عالی را بهصورت کاملاً دقیق و کیفی دریافت و بررسی کنند تا چه اندازه طلاب و اساتید از وضعیت آموزش رضایت دارند و به مفید و نتیجهبخش بودن دروس و برنامههای آموزشی امیدوار هستند.
تا زمانی که اعتقاد کافی نسبت به دروس و متون وجود نداشته باشد، آموختهها فقط و فقط برای پشت سر گذاشتن رتبههای رسمی خواهد بود؛ اگرچه دهها مؤسسه تخصصی نیز وجود داشته باشد.
هرچند درباره این موضوع بحثهای فراوانی شده است (و تاکنون دهها و شاید صدها مقاله و سخنرانی در ارتباط با مسایل و مشکلات علمی حوزه نگاشته و بیان گردیده است)؛ اما تا هنگامی که مدیران، روحیة نقدپذیری نداشته باشند، این انتقادات راهگشا نخواهند بود.
در پایان ذکر این نکته لازم است که یادداشت حاضر، نقدی درونگفتمانی و تنها با نیت اصلاح امور است؛ شکی نیست که طلاب و اساتید مستعدی در حوزه حضور دارند و با برنامهریزی صحیح و راهبردی، آیندة حوزة علمیه، درخشان و مورد رضایت حضرت ولی عصر(عج) خواهد بود؛ انشاءﷲ.
مراجع تقلید در سه سال گذشته بیش از 150 مرتبه به ربوی بودن نظام بانکی انتقاد کردهاند/ طرح جدید بانکداری به تثبیت دیکتاتوری بانک مرکزی میانجامد
آقایان! این یکی واقعاً بحث طلبگی است!
درخواست جمعی از طلاب پیرامون بزرگداشت شمس تبریزی و پاسخ مرجعیت
سکولاریسم حوزوی؛ چالشها و ابهامات پیشرو