تعریف باستانشناسی
باستانشناسی، دانش شناخت فرهنگ‌های ادوار گذشته انسان براساس مطالعه اشیا و آثار دیرین و جز آن است. قرآن کریم بخش وسیعی را به آغاز آفرینش جهان و انسان و درس‌هایی از تاریخامم پیشین، پیامبران و پادشاهان اختصاص داده است؛ همچنین با توصيه به سیر و سیاحت در زمین، سپس نظر افکندن، مطالعه تاریخ مستند به اسناد و مدارک غیرمکتوب (یعنی باستانشناسی) انگشت تأكيد نهاده است. اهمیت شناخت جغرافیای تاریخی وقتی روشن می‌شود که بدانیم در گذشته به علّتِ نشناختنِ جغرافیای تاریخی قرآن، مفسّران و تاريخ‌نگاران، اماکن گوناگونی را برای هریک از قصص قرآن ذکر کرده‌اند که بعضی از آنها با آیاتقرآن منطبق نیست و باید محققین تاریخ، تحقیقات جغرافیایی بر روی آنها به‌عمل آورند.
بايد درنظر داشت كه باستانشناسی با عتیقه‌شناسی متفاوت و – چنان‌كه پيش‌تر آمد – عبارت است از شناخت ادوار تاريخي پيشين بر اساس منابع غیرمکتوب. تاریخِ رسمي بر مبناي نوشته‌های کتب تاریخی شناخته می‌شود که غالباً به سفارش پادشاهان و با تحریفهاي بسیار و توأم با افسانه‌سرایی به نگارش درآمده است؛ در حال‌يكه باستانشناسان با حفّاری و یافتن آثار تمدنهای پیشین و نهادنِ آنها در کنار یکدیگر به بازسازي وقايع تاريخي و بيان مستدلّ رخدادهاي گذشته همّت مي‌گمارند. در گذشته به دلیل دامنهي محدودِ اطلاعات و مطرح نبودن علم باستانشناسی، بسیاری از مسلمانان پاسخ پرسشهاي خود را درباره تاریخ گذشتگان و پیامبران، از علمای تازه‌مسلمان یهود و نصاری سراغ ميگرفتند و آنها نیز بر اساس اطلاعاتی که از کتب خود داشتند، مسایل را نقل میکردند که بعضاً در قالبِ اسرائیلیات وارد كتبِ تفسیر و روایی ما نیز شده است.
باستانشناسی در قرآن
وقايع باستاني در قرآن كريم در آياتِ متعدّدي بيان شده است. مطالعاتِ نخستين درباره‌ي باستان‌شناسي متون مقدّس توسط دانشمندان يهود و بر اساس آموزه‌هاي تورات صورت پذيرفت. در قرآن كريم بسياري از حوادثي كه درباره‌ی پيامبران تصوير شده است، حاوي نكات ارزشمندي است كه با مطالعاتِ باستان‌شناختي مي‌توان از بسياري حقايق پرده برداشت. اين امر نيازمندِ اهتمام جدّي علماي مسلمان براي پيشبرد علمي و مستدل نمودن وقايع قرآني است.
مسیحیت در باب باستان شناسی کتاب مقدس، آثار بسیار زیادی دارد؛ حتی برای موارد و محل‌های خاص. این بسیار تأثربرانگیز است که وقتی قرآن می‌خوانیم و به آیاتی نظیر «إرم ذات العماد»، «واذکر فی‌الکتاب مَرْيَمَ إِذِ انتَبَذَتْ مِنْ أَهْلِهَا مَكَانًا شَرْقِيًّا» و… می‌رسیم، برایمان سؤال می‌شود که این‌ها کجاست؟ تا جایی که برخی می‌گویند – معاذﷲ – قصه‌پردازی و افسانه است. ما در مقایسه با ادیان دیگر متأسفانه در این زمینه کاستی‌هایی داریم.
علامه طباطبایی به بسیاری از مسایل قرآنی پاسخ داده‌اند؛ اگرچه در باب باستانشناسی فقط به برخی موارد پرداخته شده است؛ البته این کار باید توسط یک جمع علمی صورت گیرد. سال‌ها پیش بنده به آقای عبدالکریم بی‌آزار شیرازی پشنهاد دادم، باید درسی در دانشگاه‌ها تحت عنوان باستانشناسی در قرآن داشته باشیم. البته ایشان کتابی در این زمینه نگاشته است؛ اما کار و پژوهش عمیق‌تری نیاز است. برخی پژوهش‌ها در این زمینه توسط یهودیان و مسیحیان انجام شده؛ اما به‌هر‌حال نمی‌تواند مورد اعتماد ما باشد.
باستان شناسی میتواند واقعیت بسیاری از مسایل قرآنی را برای ما مشخص نماید؛ مثلاً در گذشته تصور می‌شد کشتی نوح قایقي بزرگ بوده است؛ امّا با اکتشافات اخير مشخّص شد این کشتی بسیار بزرگتر از حد تصور و به اندازه ناوهای هواپیما‌بر امروزی بوده است. کشف این حقایق میتواند به فهم قرآن و تفسیر آن کمک شایانی نموده و به دليل انطباق با فحواي آياتِ قرآن، جایگزین بسیاری از اسرائیلیات شود.
به‌نظر ميرسد شرط ضروري پژوهش در اين حوزه – در وهلهي نخست – استخراج تمامي اعلام (نام افراد و مكان‌ها) طرح‌شده در قرآن است كه پژوهش‌گران باید طرحي جامع براي بررسي آنها ارائه دهند؛ مواردي مانند:
– ماجراي «آدم و حوّا » و اينكه هبوط آنها در كدام نقطه از زمين بوده است؟
– قرباني‌شدن اسماعيل(ع) توسّط ابراهيم(ع) در كدام منطقه بوده است؟ آيا دو ذبيح به نامهای اسحاق و اسماعيل بوده است؟
– چنان‌كه در سوره‌ی هود آمده است، «جودي» كجاست؟ آيا مراد همان كوه آرارات است؟
– «تنّور» كه در سوره‌ی هود بدان اشاره شده است، كجا واقع شده و آيا طبق روايات در نجف قرار دارد؟
– اينكه قوم‌های لوط و عاد و ثمود از كوه، خانه می‌ساختند و هم‌اينك در منطقه‌ی جنوب اردن نشانه‌های آن وجود دارد، به چه نحو بوده است؟
– آیا وادی طور سینا، همین صحرای سیناست؟ آیا از بین رفته یا هست؟
– آیا جایی که ابراهیم(ع) را به آتش انداختند در عراق است؟
– برج نمرود کجاست؟
– حوادث بدر.
– مسأله نوح(ع)، طوفان نوح(ع)، مکان فرود کشتی آن حضرت، وسعت زمینی که طوفان نوح در آن اتفاق افتاد.
– مسأله موسی(ع) که در ۳۲ جای قرآن به آن اشاره شده است و هیچ‌کدام تکرار نیست.
– و… همه‌ی این موارد نیازمند پژوهش‌اند.
روش پژوهش
از روش‌های مختلفی هم می‌توان برای پژوهش در این زمینه استفاده کرد؛ مثلاً می‌توان به صورت جزءبه‌جزء، آیات که مربوط به مکان‌ها هستند را مورد پژوهش و بررسی قرار داد؛ یا حتی می‌توان به‌صورت تطبیقی با گزارش‌هایی که از کتاب مقدس صورت گرفته است کارهایی انجام داد. در هر صورت بررسي اين قبيل موضوعات و آيات – كه در حدود ۲۲۳ آيه را در قرآن شامل ميشود – ابتدا نيازمند ارایهي طرحي جامع توسط محقّقان و سپس كنكاش‌های علمی و باستان‌شناختی درباره‌ی هريك از اين موضوعات است.
آپارات
اینستاگرام
توییتر
تلگرام
ایتا
