امر پژوهش و تحقیق، یکی از دغدغه‌های مراجع تقلید بوده است. تحقیق‌های حوزوی و پژوهش‌های دینی اگر دقیق و عالمانه و دین‌ورزانه باشد، می‌تواند گره‌گشایی‌های بسیاری انجام دهد. مراجع عظام تقلید نیز با وقوف بر این مهم، توصیه‌ها و تأکیداتی را در خصوص پژوهش‌های علمی انجام داده‌اند. در زیر به تأکیدات سه تن از این بزرگواران توجه می‌دهیم.

آیت‌ﷲ موسوی اردبیلی

مرحوم آیت‌ﷲ موسوی اردبیلی از مراجعی بود که به مباحث اقتصاد اسلامی توجه داشت. وی به برخی از مؤلفه‌های پژوهش در امر اقتصادی تأکید داشت و سپس نحوه‌ی تحقیق در امور دینی را بیان می‌کرد. وی معتقد بود که در تحقیقات اقتصادی و پیوند آن با دین اسلام، می‌باید از کتاب و سنت، و تاریخ اسلام و مسلمین صدر مدد گرفت و نحوه‌ی معیشت آنها را مورد ارزیابی قرار داد. وی بر این باور بود که می‌باید از دستاوردهای جدید بشر نیز در استنباط علم اقتصاد کمک طلبید. آیت‌ﷲ موسوی اردبیلی، با ذکر پنج مؤلفه، بایسته‌های تحقیق و پژوهش را به نحو کلی بیان کرده بود. این مؤلفه‌ها از این قرارند:

۱- پس از بررسی موضوع در متون دینی و اقتصادی، وظیفه فرد محقق این است که تلاش کند اولاً ارتباط آنها را ارزیابی کند. ثانیا کوشش نماید که حکم شرعی آنها را استخراج نماید.

۲- باید توجه داشت که تنها رجوع به کتب فقهی برای استخراج حکم شرعی کافی نیست، زیرا ممکن است از موضوعاتی باشد که در کتب فقهی عنوان نشده، اما از منابع اولیه قابل استخراج باشد.

۳- محقق در این مباحث باید جانب تعادل را حفظ کرده و از افراط و تفریط دور باشد. به عبارت دیگر از روشنفکرنمایی به اصطلاح روز احتراز کند و هر احتمالی را به اسلام نسبت ندهد و از طرفی از تحجر هم که آفت دیگری برای محقق محسوب می‌شود خودداری نماید. در برخی موارد در منابع اسلامی حکمی و دستوری مطرح شده و از زوایای مختلف مورد توجه قرار گرفته است که لازم است فرد محقق آن را از جوانب مختلف بررسی کند و تنها به یک جنبه آن بسنده نکند.

۴- محققان در مسأله اقتصاد اسلامی باید توجه داشته باشند که بحث‌ها ریشه‌یابی شود، گاهی ممکن است یک موضوع از لحاظ اقتصادی یک نتیجه داشته باشد ولی از نظر فقهی آثار دیگری بر آن بار شود. مثلاً ممکن است «بهره» از نظر اقتصادی توجیه داشته باشد، ولی در فقه نظر دیگری در مورد آن باشد. همین طور است مسائلی از قبیل احتکار، استضعاف، تجمیع ثروت، استعمار و استثمار و امثال آن.

۵- پس از طی کردن قدم‌های فوق و بررسی ارتباط بین آنها و تشخیص فقهی و شرعی آن، می‌توان با کمک درک دقیق مبانی اسلام و اقتصاد و با شناخت همه‌جانبه مسائل جامعه، به ترسیم یک الگوی نسبتاً جامع برای اقتصاد اسلامی مبادرت ورزید^‏[۱]‎ .

آیت‌ﷲ جوادی آملی

آیت‌ﷲ جوادی آملی در منظومه فکری خود، اندیشه‌ای منسجم را در خصوص ارتباط علم و دین ترسیم کرده است. وی بر این بارو است که همه‌ی علوم، اگر بر نظام هستی در قالب خلقت خداوندی نظر کنند، می‌توانند صبغه‌ی دینی بر خود گیرند. آیت‌ﷲ جوادی، بر اساس همین مبناست که در عرصه‌ی پژوهش نیز چنین سبک فکری را برمی‌گزینند و پژوهش و دین را در پیوند با هم تفسیر می‌کنند و بر این نکته تاکید دارند که پژوهش نوعی طلب دانش است که به عنوان فریضه‌ی دینی مطرح می‌شود. به باور وی، هدف نهایی از پژوهش نیز می‌باید پیوند خوردن با سرمنشأ هستی باشد. «هدف نهایی پژوهش، رسیدن انسان متحقق، به مقام شامخ لقای خداست»^‏[۲]‎

آیت‌ﷲ جوادی آملی که با نگاهی دینی به مقوله‌ی تحقیق نظر می‌کنند، اساس تحقیق را «عبادت» می‌دانند. به تعبیر ایشان، علم‌آموزی و علم‌آوری در اسلام، عبادت محسوب می‌شود؛ عبادتی که علت و فلسفه خلقت موجودات است. وی در تعبیری حتی تحقیق و پژوهش را امانتی می‌داند که بشر موظف است به نحو تام و تمام از آن مراقبت و محافظت کند. به نوشته وی، تحقیق کردن همانند «امانت» است. لذا باید گفت که مراجعه نکردن به منابع اصلی و کافی دانستن منابع فرعی، از جمله مصادیق خیانت در امانت و آفت اصلی در مقوله پژوهش و تحقیق دانسته می‌شود^‏[۳]‎ .

آیت‌ﷲ، حب و بغض در امر پژوهش را نیز مورد نقد قرار می‌دهند و بر این باورند که شرط اصلی حقیقت‌گویی، نداشتن حب و بغض و دنیاخواهی در امر تحقیق است. به تعبیر وی، این صفات می‌تواند نگاه‌ها را تغییر داده و اندیشه‌ها را از مسیر حق منحرف سازد. آیت‌ﷲ جوادی آملی، صداقت و انصاف را از مهم‌ترین شرایط تحقیق و پژوهش می‌داند^‏[۴]‎ .

وی همچنین از خلوص در پژوهش و تحقیق سخن به میان می‌آورد. آیت‌ﷲ بر این باور است که اگر در همه فعالیت‌های اهالی قلم، خلوص وجود داشته باشد، کار آنها معطر خواهد شد و کار معطر باعث جذب دیگران می‌شود. زیرا خود خلوص آنقدر معطر است که نیاز نیست کسی به دعوت بپردازد. بلکه خلوص چنان جاذبه‌ای دارد که همه را به سوی خود دعوت می‌کند. از همین رو اگر یک اهل قلمی خالصاً لِوجه ﷲ قلم بزند، همه به او ارادت پیدا می‌کنند. پس قلم طاهر چنان است که خود معطر است و نیازی نیست که دیگران بگویند و نیاز نیست که برای آن تبلیغ شود^‏[۵]‎ .

آیت‌ﷲ جوادی آملی با ذکر این امور، پیوند میان پژوهش و دین را نشان داده‌ و به نحو شایسته‌ای از آن پرده برداشته است.

آیت‌ﷲ محمدتقی مدرسی

آیت‌ﷲ محمد تقی مدرسی نیز از جمله مراجعی است که ملزومات امر تحقیق را مورد واکاوی قرار داده‌ است. وی نیز با ذکر مؤلفه‌هایی، اسلوب یک پژوهشِ پیراسته را معرفی می‌کند:

۱- انسان می‌بایستی در پژوهش و مطالعه و تحقیق خود، تمام توجه خویش را به جستجو معطوف دارد، و به یک نگاه گذرا اکتفا نکند؛ بلکه بارها امور مورد مطالعه را از نظر بگذراند و آن گاه رأی خود را اظهار کند؛ چه امکان آن هست که در نگاه اول از بعضی از جنبه‌های طرفی و داده‌ها غافل مانده یا به اندازه کافی به تفکر نپرداخته باشد.

آیت‌ﷲ مدرسی با ذکر این مؤلفه، بر این نکته تأکید دارد که امر تحقیق، متفاوت از مطالعه‌های گذراست. به باور وی، در پژوهش می‌باید تأمل و دقت نظر مضاعفی اعمال گردد.

۲- شناخت درست و سالم، جز از راه مقارنه میان چیزها حاصل نمی‌شود، پس بر محقق لازم است که بصر (چشم) و فکر خود را دوباره به کار گیرد، یکی مربوط به چیزی است که مقصود شناختن و تحقیق کردن درباره آن است، و دیگری به چیزی بازمی‌گردد که در مقارنه با آن شباهت دارد یا متناقض با آن است.

آیت‌ﷲ با بیان این توصیه، بر مقایسه میان آراء، انگشت تاکید می‌نهند و بر این باورند که بسیاری از ضعف‌ها و قوّت‌های تحقیق در مقایسه میان آنها رخ می‌نماید.

۳- پژوهش درباره چیزی به صورت کامل با مطالعه دو جنبه آن میسّر می‌شود، یکی جنبه مادی ظاهری و دیگری جنبه معنوی باطنی، و جوینده نیازمند آن است که یک بار با چشمش به مشاهده جنبه نخستین بپردازد و بار دیگر به مطالعه و شناخت جنبه دوم بازگردد.

آیت‌ﷲ مدرسی با ذکر این ویژگی در تحقیق‌های علمی، دو سویهٔ موجود در تحقیق را مورد توجه قرار می‌دهد؛ جنبه‌ای ظاهری که ملموس است و در مرعی و منظر است. و جنبه‌ای دیگر که اگرچه قابل رؤیت ظاهری نیست، اما حائز اهمیت و قابل تأمل است و آن جنبه‌ی معنوی یک تحقیق است.

۴- برای آنکه انسان بتواند در شناخت‌های خود از نردبان تکامل بالا رود، نیازمند به بازنگری در چیزی است که پیشتر در آن نظر کرده بود، برای نقد یا تکمیل آن، که باید با نگاه اندیشمندانه تازه‌ای نظر کند و به یک نگاه و نگرش راضی نماند^‏[۶]‎ .

طبق این توصیه آیت‌ﷲ مدرسی، یک تحقیق می‌باید بارها و بارها مورد مداقه قرار گیرد و از جوانب مختلفی مورد بررسی واقع شود. طبق این شیوه است که می‌توان به یک تحقیق پیراسته دل بست‌و بدان باور داشت.