اخبار الطوال اثر ابوحنیفه احمد بن داوود دینوری، کتابی است تاریخی به زبان عربی که تاریخ نگارش آن به سده سوم هجری برمی‌گردد. کتاب دربرگیرنده روایت‌هایی تاریخی از خلقت آدم و تاریخ پیامبرانی همچون ادریس و نوح و هود و ابراهیم و پادشاهی داوود و سلیمان و ظهور عیسی تا ظهور زرتشت و وقایع پادشاهان ایران و تاریخ اسلام است.

احمد بن داوود دینوری

ابوحنیفه دینوری، احمد بن داود بن ونند معروف به ابوحنیفه دینوری، زادگاهش دینور در کرمانشاه بوده و تاریخ تولد وی را دهه‌‌های اول و دوم قرن سوم هجری دانسته‌اند. مرحوم شیخ عباس قمی تاریخ مرگ وی را پیش از سال ۲۹۰ هجری دانسته است. او را در انواع علوم و فنون زمان خود صاحب‌نظر دانسته‌اند؛ چنانکه ندیم در الفهرست می‌گوید: در نحو، لغت، هندسه و حساب، نجوم، و تاریخ صاحب نظر بوده و ۱۵ جلد از کتاب‌های او را به شرح زیر می‌آورد:

1. کتاب الأنواء (أنواء = جمع نوء و به معنی سقوط ستاره در مغرب است).
2. کتاب لحن‌العامه
3. کتاب الفصاحة
4. کتاب حساب‌الدور و الوصایا
5. کتاب الزیج
6. کتاب النبات (در دو جلد)
7. کتاب الجبر و المقابله
8. کتاب جواهرالعلم
9. کتاب الرد علی رصدالاصبهانی
10. کتاب الشعر والشعراء
11. کتاب البلدان
12. کتاب القبلة و الزوال
13. کتاب البحث فی حساب‌الهند
14. کتاب الجمع والتفریق
15. کتاب نوادرالجبر

تذکره‌نویسان دیگر کتب دیگری را هم برای وی آورده‌اند که عدد این کتب به نزدیک ۳۰ کتاب می‌رسد. بروکلمان در مقاله خود در دائرة المعارف اسلام می‌گوید: از آثار دینوری تنها کتاب اخبار الطوال به صورت کامل به دست ما رسیده است.

انتشار کتاب اخبار الطوال

اخبار الطوال برای نخستین بار توسط گیرگاس خاورشناس روس در ۱۸۸۷ گردآوری شد ولی پیش از اینکه مقدمه و فهرست‌های آن را بنویسد درگذشت و همکارش رزن برا تهیه مقدمه و فهرست‌های کار او را پی گرفت. او هم موفق به این کار نشد تا آنکه کراچکوفسکی با تکمیل کار استاد خود رزن جلد دوم کتاب را در ۱۹۱۲ در بریل چاپ کرد. پس از چاپ کتاب در بریل چند نسخه از آن به قاهره رسید و چاپخانه سعادت قاهره آن را بی‌هیچ تعلیقات و تحقیقی چاپ کرد. در سال ۱۹۵۰ عبدالمنعم عامر کتاب چاپ بریل را با نسخه‌ای که در کتابخانه رفاعه شهر سوهاج به دست آورده بود مقابله کرد و در سال ۱۹۶۰ کتاب اخبارالطوال توسط وی در قاهره به شکل موجود به چاپ رسید.

محتوای کتاب

۱. در بخش اول این کتاب در مورد آدم و فرزندان نخستین او و پیامبرانی چون ادریس و نوح و اسماعیل، و بنی اسرائیل و پادشاهی یوسف و سلیمان تا ظهور عیسی مطالبی آمده است.

مطالب این بخش نه از لحاظ مکانی و نه زمانی پیوسته نیست و از شرح حال پیامبران بزرگی چون موسی و هارون و یوسف در آن گفت‌وگو نشده است. اما به ظهور زرتشت و آیین او و نجات بنی اسرائیل توسط شاهان ایران در آن بحث شده و شاید این کهن‌ترین منبعی باشد که درباره این موضوعات بحث کرده است.

۲. بخش دوم که جدا نشده و آمیخته با بخش اول است به سرگذشت پادشاهان ایران و روم و یمن و از جمشید و پیروزی ضحاک بر او شاهان دیگر و ملوک برخی طوایف و سپس سلسله ساسانیان تا انقراض آن‌ها سخن گفته است. در همین بخش از ملکه سبا و نمرود هم سخن به میان آمده است.

۳. بخش سوم، تاریخ اسلام است که با پیکارهای اعراب و ایرانیان در زمان عمر شروع و به خلافت معتصم دیعنی سال ۲۲۷ هجری ختم می‌شود.

دینوری به سیره و مغازی رسول خدا نپرداخته و لابد توجه داشته که سیره ابن اسحاق و مغازی واقدی مقدم بر وی بوده‌اند و هم‌عصر او طبقات ابن سعد نگاشته شده و ایشان حق مطلب را چنانکه باید و شاید ادا کرده‌اند و لزومی به نگارش دوباره آن نیست.

در اخبار الطوال به جنگ‌های اعراب و ایران به طور مشروح پرداخته شده ولی به دوره ۱۲ ساله عثمان تنها در یک صفحه و نیم پرداخته است.

درباره گرفتاری‌های امیرالمونین علی^(ع) با معاویه و جنگ جمل و صفین و خوارج به تفصیل سخن گفته و سپس دوره حکمرانی معاویه و یزید بررسی شده و واقعه کربلا نیز به طور مشروح و مفصل مورد بررسی قرار گرفته است.

دینوری به داستان مختار و حکومت فرزندان زبیر نیز به شکل مفصل پرداخته و از انقراض بنی مروان و قیام مردم ایران و به خصوص قیام خراسانیان و ابومسلم بحث کرده و غدر و فریب عباسیان به ابومسلم را مورد بحث قرار داده و در دیگر موارد چشم‌پوشی کرده و نه‌تنها از ماجرای برمکیان چشم پوشیده، که از رفتار مأمون با امام رضا نیز سخنی به میان نیاورده است. البته اختناق حاکم بر آن دوره را نیز نباید از خاطر برد.

ابوحنیفه در نقل مطالب خود از ذکر کتاب و سلسله اسناد خودداری کرده؛ حال آنکه در بسیاری از آثار مورخان پیش از او و معاصرش سلسله اسناد آورده شده است و البته همین حذف سلسله اسناد دلیل شیوایی نثر اوست.

در تمام کتاب اخبار الطوال به نام ۲۱ راوی و دو کتاب اشاره شده و از ۶۶ شاعر نام برده شده و از شعرهای آنان شواهدی آورده شده است.

چاپ اول این کتاب به ترجمه دکتر محمود مهدوی دامغانی در سال ۶۳ توسط نشر نی منتشر شده و تا کنون به چاپ هشتم رسیده است.