اولین کنفرانس وحدت اسلامی در سال ۱۳۶۶ برگزار شد. پس از برگزاری چهارمین دوره از این کنفرانس در سال ۱۳۶۹، آیت‌ﷲ خامنه‌ای رهبر معظم انقلاب، دستور تشکیل مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی را صادر کردند. مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی سرانجام در سال ۱۳۶۹ آغاز به کار کرد. کارکرد اصلی این سازمان، «ارتقای سطح آشنایی و آگاهی و تعمیق تفاهم بین پیروان مذاهب اسلامی»، «تقویت احترام متقابل» و همچنین «تحکیم رشته‌های اخوت اسلامی در بین مسلمانان بدون هیچ‌گونه تمایزی از لحاظ تعلقات فرقه‌ای، قومی یا ملی» بوده و هدف نهایی آن «رسیدن به امت واحده اسلامی» است.

مجمع عمومی مجمع تقریب مذاهب اسلامی هر دو سال یک بار برگزار می‌شود و اعضای آن از بین علما و اندیشمندان مذاهب اسلامی معتقد به اندیشه تقریب مذاهب انتخاب می‌شود، ۲۰۸ عضو دارد و از آن میان ۱۲ نفر به عنوان هیئت رییسه انتخاب شدند؛ دکتر عبدالسلام العبادی اهل اردن رییس مجمع عمومی، آیت‌ﷲ عبدالامیر قبلان نائب رییس از لبنان و شیخ احمد بن حمد الخلیلی نائب رییس از کشور عمان، برخی از اعضای هیئت رییسه هستند. دکتر محمدحسن ترائیان از ایران نیز دبیر هیئت رییسه است.

مجمع عمومی این مجمع دارای چهار کمیته «اقلیت‌های مسلمان»، «کمیته تبلیغات»، «کمیته چالش‌های فراروی امت اسلامی» و «کمیته زنان و نقش آنان در تقریب مذاهب» است. رکن دوم مجمع تقریب مذاهب، شورای عالی آن است که اعضای آن هر ۶ سال از سوی آیت‌ﷲ خامنه‌ای انتخاب می‌شوند.

۲۴ سال تلاش برای همگرایی؛ ۳ دبیر کل

نخستین دبیر کل مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی که از سوی رهبر معظم انقلاب منصوب شد، آیت‌ﷲ محمد واعظ‌‌زاده خراسانی بود. او که کنگره جهانی هزاره شیخ طوسی را در سال ۱۳۵۰ شمسی با شرکت علما و پیشوایان فرق مختلف اسلامی و تعدادی از مستشرقین برگزار کرد، پیشنهاد دهنده اصلی مجمع تقریب مذاهب اسلامی بود و ۱۱ سال دبیر کلی آن را بر عهده داشت. آیت‌ﷲ واعظ‌زاده خراسانی سرانجام در سال ۱۳۸۰ و در ۷۶ سالگی کناره‌گیری کرد و آیت‌ﷲ محمدعلی تسخیری در ۳۱ شهریور ۱۳۸۰ به دبیرکلی مجمع تقریب مذاهب اسلامی منصوب شد.

آیت‌ﷲ محمدعلی تسخیری که همانند آیت‌ﷲ واعظ‌‌زاده، آثار متعددی درباره وحدت اسلامی دارد، فعالیت‌های جدی خود را در موسسه دارالتبلیغ اسلامی و با انتشار مجله عرب‌زبان الهادی آغاز کرد و پس از انقلاب اسلامی در معاونت بین‌الملل سازمان تبلیغات اسلامی مشغول به کار شد. در سال ۱۳۷۴ سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی را برای انسجام‌بخشی به فعالیت‌های فرهنگی خارج از کشور تاسیس کرد. او همچنین پیش از آن، مجمع جهانی اهل بیت را با همکاری تعدادی از علما از جمله آیت‌ﷲ محمدباقر حکیم بنا نهاده بود. دبیر کلی آیت‌ﷲ تسخیری در مجمع تقریب مذاهب اسلامی سرانجام در ۲۴ تیر ۱۳۹۱ و پس از ۱۱ سال پایان یافت و همزمان مشاور عالی آیت‌ﷲ خامنه‌ای در امور جهان اسلام شد. او در ۳۵ سال اخیر، در بیش از ۴۰۰ کنفرانس جهانی حضور یافته است.

هم‌اکنون دبیر کل مجمع تقریب مذاهب اسلامی، آیت‌ﷲ محسن اراکی است که استاد خارج حوزه علمیه قم، و دکترای فلسفه تطبیقی و همچنین عضو سابق مجلس خبرگان رهبری، عضو شورای عالی مجمع جهانی اهل بیت، موسس مرکز اسلامی انگلیس و مجمع اندیشه اسلامی قم است. او که آثار متعددی به زبان فارسی، عربی و انگلیسی دارد، در کتاب‌های خود به موضوعات متنوعی نیز پرداخته است؛ از جمله نقد ایدئولوژی سازمان مجاهدین خلق، کاوش‌هایی در مبانی نظری حکومت دینی و پیشگامان بیداری اسلامی. آیت‌ﷲ محسن اراکی در سال ۱۳۷۳ به عنوان نماینده رهبری در اروپا، به انگلستان اعزام شد و تا خرداد ۱۳۸۳ به فعالیت‌های فرهنگی، علمی و اجتماعی مشغول بود و سپس به ایران بازگشت و ۲۴ خرداد ۱۳۹۱ سومین دبیر کل مجمع تقریب مذاهب اسلامی شد.

مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، همه ساله در هفته وحدت، کنفرانس بین‌المللی وحدت اسلامی را در تهران برگزار می‌کند. این کنفرانس بین المللی تاکنون میزبان صدها متفکر و عالم برجسته مسلمان از سراسر جهان بوده و وزرای کشورهای اسلامی، مفتیان، اساتید دانشگاه‌ها و مجامع علمی سراسر جهان در آن حضور یافته‌اند. بیست و هفتمین کنفرانس بین‌المللی وحدت اسلامی از ۲۷ تا ۲۹ دی ۱۳۹۲ با موضوع محوری «قرآن کریم و نقش آن در وحدت امت اسلامی» سال گذشته برگزار شد.

سید جمال‌الدین و همگرایی حاکمان مسلمان

وحدت امت اسلامی در عصر حاضر، دغدغه بسیاری از عالمان، مصلحان و دلسوزان جوامع مسلمان بوده است. سید جمال‌الدین اسدآبادی که در سال ۱۲۱۷ در اسدآباد همدان به دنیا آمد و مزار او در دانشگاه کابل است، شاید اولین کسی بود که به طور جدی و بنیادین به مسئله «وحدت اسلامی» پرداخت و در طول سفرهای خود به نقاط مختلف دنیا از جمله هندوستان، فرانسه، افغانستان، مصر، ترکیه و…، برای اتحاد امت اسلامی تلاش کرد. تلاش‌های او بیشتر معطوف به نزدیک کردن حاکمان مسلمان بود. او معتقد بود علت پیشرفت مسلمانان در طول تاریخ، علاوه بر تمسک به تعالیم عالیه اسلام، اتحاد و همبستگی میان آنها بود. او شکست و عقب‌افتادگی مسلمانان را نتیجه طبیعی گرفتار شدن به تشتت و تفرقه می‌دانست.

سید جمال‌الدین اسدآبادی از قدرت نشریات و مجلات استفاده کرد و به آگاهی‌بخشی به مسلمانان سراسر جهان پرداخت. او همچنین تلاش‌های فراوانی برای ایجاد حکومت واحد اسلامی کرد که راهکار آرمانی او برای وحدت مسلمانان بود. اتحاد بر محور قرآن، بازگشت به اسلام راستین، همبستگی و همگرایی عالمان و متفکران اسلامی، ایجاد یک سازمان محوری برای دین اسلام، ایجاد کنگره و کنفرانس برای همنشینی عالمان و نمایندگان مذاهب مختلف، شناسایی عوامل تفرقه و طرد آنان و بالاخره ائتلاف و تقریب دولت‌های مسلمان از جمله راهکارها و تلاش‌های سید جمال‌الدین اسدآبادی بود.

با این حال سید جمال در انتهای عمر خود، زمانی که به گفته خودش «در محبس محبوس و از ملاقات دوستان خود محروم» بود و نه انتظار نجات داشت و نه امید حیات، از آنکه تلاش خود را معطوف به حکومت‌ها کرد و وحدت اسلامی را در وحدت حاکمان جستجو می‌کرد، سخت پشیمان بود. او در نامه‌ای به یکی از دوستان ایرانی خود نوشت: «افسوس می‌خورم که کشته‌های خود را ندرویدم. به آرزویی که داشتم کاملا نایل نگردیدم. شمشیر شقاوت نگذاشت بیداری ملل مشرق را ببینم. دست جهالت فرصت نداد صدای آزادی را از حلقوم امم مشرق بشنوم. ای کاش من تمام تخم افکار خود را در مزرعه مستعد افکار ملت کاشته بودم. چه خوش بود تخم‌های بارور و مفید خود را در زمین شوره‌زار سلطنت فاسد نمی‌نمودم. آنچه در آن مزرعه کاشتم به نمو رسید. هر چه در این زمین غرس نمودم فاسد گردید. در این مدت هیچ یک از تکالیف خیرخواهانه من به گوش سلاطین مشرق فرو نرفت. امیدواری‌ها به ایرانم بود. اجر زحماتم را به فراش غضب حواله کردند.»

سرانجام در ۱۹ اسفند ۱۲۷۵ عاملان سلطان عبدالحمید عثمانی، سید جمال‌الدین اسدآبادی را به جرم تحریک میرزا رضا کرمانی به قتل ناصرالدین شاه مسموم کرده و در قبرستان مشایخ استامبول به خاک سپردند. فیض محمد خان سفیر دولت افغانستان در ترکیه، در سال ۱۳۲۴ موافقت دولت ترکیه برای نبش قبر سید جمال را به دست آورد و جسد مصلح شرق را به کابل انتقال داد.

آیت‌ﷲ بروجردی؛ تقریب در قلب حوزه‌های جهان اسلام

آیت‌ﷲ سید حسین طباطبایی بروجردی که در سال ۱۲۵۴ در بروجرد متولد شد و ۱۷ سال زعیم بلامنازع حوزه علمیه قم و ۱۵ سال تنها مرجع تقلید شیعیان جهان بود، پرچمدار بزرگ وحدت و تقریب مذاهب اسلامی در عصر حاضر است. حمایت‌های فراوان آیت‌ﷲ بروجردی از دارالتقریب که در سال ۱۳۲۷ شمسی از سوی شیخ محمدتقی قمی در قاهره تاسیس شد، به روشنی نشانگر جدیت او در امر تقریب مذاهب بود. در همین زمان بود که شیخ شلتوت مفتی و رییس دانشگاه الازهر مصر، در فتوایی فقه جعفری را یکی از مذاهب جهان اسلام اعلام کرد و اختیار این مذهب از سوی اهل سنت را بلااشکال دانست.

شیخ شلتوت همچنین کرسی فقه جعفری را در دانشگاه الازهر تاسیس کرد و آیت‌ﷲ حاج میرزا خلیل کمره‌ای به همراه آیت‌ﷲ سید محمود طالقانی و گروهی از روحانیون، از سوی آیت‌ﷲ بروجردی به نمایندگی از مرجعیت شیعه، به قاهره اعزام شدند تا از مفتی اعظم و رییس وقت دانشگاه الازهر به دلیل صدور فتوای تاریخی‌اش تشکر کنند.

آیت‌ﷲ مرتضی مطهری درباره اهتمام آیت‌ﷲ بروجردی به وحدت و تقریب مذاهب اسلامی می‌گوید: یکی از مزایای معظم‌له، توجه و علاقه فراوانی بود که به مسئله وحدت اسلامی و حسن تفاهم و تقریب مذاهب اسلامی داشت. این مرد چون به تاریخ اسلام و مذاهب اسلامی آشنا بود، می‌دانست که سیاست حکام گذشته در تفرقه و دامن زدن به آتش اختلاف، چه اندازه تاثیر داشته است و هم توجه داشت که در عصر حاضر نیز سیاست‌های استعماری از این تفرقه حداکثر استفاده را می‌کنند و بلکه آن را دامن می‌زنند و هم توجه داشت که دوری شیعه از سایر فرق سبب شده است که آنها شیعه را نشناسند و درباره شیعه تصوراتی دور از حقیقت داشته باشند.

آنچنان که شهید مطهری در کتاب تکامل اجتماع نوشته است، «برای اولین بار بعد از چند صد سال، بین زعیم روحانی شیعه و زعیم روحانی سنی شیخ عبدالمجید سلیم و بعد از فوت او شیخ محمود شلتوت …، روابط دوستانه برقرار شد و نامه مبادله گردید.» آیت‌ﷲ مطهری همچنین در جملات جال توجه درباره آیت‌ﷲ بروجردی می‌گوید: «معظم له عاشق و دلباخته این موضوع بود و مرغ دلش برای این موضوع پر می‌زد. عجیب این است که از دو منبع موثق شنیدم که در حادثه قلبی اخیر که منجر به فوت ایشان شد، بعد از حمله قلبی اول که عارض شد، مدتی بیهوش بوده‌اند و بعد که به هوش آمدند، قبل از آنکه توجهی به حال خود بکنند و در این موضوع حرفی بزنند، موضوع تقریب مذاهب و وحدت مسلمانان را مطرح می‌کنند و می‌گویند من آرزوها در این زمینه داشتم.»

حجت‌الاسلام علی دوانی در کتاب خود «خاطرات فلسفی» به بعدی دیگر از شخصیت آیت‌ﷲ بروجردی اشاره کرده است. توجه جدی آیت‌ﷲ بروجردی به وحدت اسلامی چنان بود که حتی در درس خارج فقه خود به نظرات و فتاوای علمای اهل سنت توجه ویژه‌ای داشتند و معتقد بودند مسیر تاریخ فقه اسلامی با مطالعه در فتوای علمای عامه روشن‌تر می‌شود.

سید جمال‌الدین اسدآبادی در طول تلاش خود برای تحقق وحدت اسلامی، بیشترین کوشش خود را صرف همگرایی در حاکمان مسلمان کرد، دارالتقریب قاهره که با حمایت آیت‌ﷲ بروجردی فعالیت می‌کرد، هدف همگرایی و همنشینی عالمان مسلمان را دنبال می‌کرد. مجمع تقریب مذاهب اسلامی اما به درستی توانسته است تلاش برای همگرایی را هم در بعد علمی و دینی دنبال کند و عالمان مسلمان را در کنار هم قرار دهد، و هم این مسئله را در میان حاکمان مسلمان دنبال کند و تلاش برای وحدت اسلامی و همگرایی امت اسلام را از هر دو جهت دنبال کرده است.