نشست علمی تخصصی «بایسته‌های پژوهشی در عرصه‌های بین‌المللی ادیان و مذاهب»، پنجشنبه ۲ بهمن در دفتر دبیرخانه دین‌پژوهان کشور در قم و با حضور پرتعداد پژوهشگران حوزوی و همچنین طلاب و فضلای حوزه علمیه قم برگزار شد.

در دوازدهمین نشست علمی تخصصی دین‌پژوهان کشور، حجت‌الاسلام والمسلمین احمد مبلغی رییس مرکز تحقیقات اسلامی مجلس شورای اسلامی، و همچنین حجت‌الاسلام والمسلمین سید حسن اسلامی اردکانی، دانشیار دانشگاه ادیان و مذاهب، به ارائه نظرات خود پرداختند و پس از آن، محققان حوزوی، نکاتی مطرح کردند که البته بیشتر با ابراز انتقاد به سخنرانان اصلی همراه بود.

 

احمد مبلغی: شناخت پژوهش‌، تاثیرگذاری بر بیرون، تاثیرپذیری از بیرون و مناسبات

احمد مبلغی در ابتدای سخنان خود، از برگزاری چنین نشست‌هایی و همچنین بحث و گفتگو درباره موضوع بایسته‌های پژوهشی در حوزه بین‌الملل، ابراز خرسندی کرد و گفت: یک پژوهش تاثیرگذار داخلی، هنگامی موفق خواهد بود که با آگاهی به محورهای پژوهش‌های بین‌المللی باشد و همچنین از نتایج آن پژوهش‌ها بهره بگیرد.

وی در ادامه گفت: در ارتباط با فضای بین‌الملل، چند حوزه مطالعاتی فراروی ماست که اولین آن لزوم پژوهش‌شناسی است. مقصود از پژوهش‌شناسی این است که ما وقتی در حال انجام مطالعات و پژوهش‌هایی هستیم، از پژوهش‌هایی که خارج از مرزهای ما و در سطح بین‌الملل انجام می‌شود، مطلع باشیم و بدانیم چگونه انجام می‌گیرد. شناخت پژوهش‌های در حال انجام و یا انجام گرفته در فضای بین‌الملل، می‌تواند در تعمیق پژوهش‌ها ما تاثیر فراوانی داشته باشد.

مبلغی در سخنان خود درباره پژوهش‌شناسی، ۶ فرع بیان کرد و به تشریح هر کدام از آنها پرداخت؛ مواردی از جمله شئون پژوهش، روش پژوهشی، اولویت‌ها و حساسیت‌های پژوهشی، شیوه مطالعه جمعی و اداره کنفرانس، شیوه آمیخته‌سازی و تطبیق دانش‌های هم‌افق و نیز تداوم‌بخشی عمق‌گرایانه به مطالعات.

 

فرع اول: شئون پژوهش

احمد مبلغی گفت: ما باید در دانشگاه‌ها و کنفرانس‌ها و مراکز مطالعاتی جهان، موضوعات مطالعاتی خود را پیگیری کنیم و از مطالعات موجود یا انجام شده در سطح جهان مطلع باشیم. اگر احساس استغنا کنیم، باب مطالعه درباره موضوعات روز را بسته‌ایم. و اگر موضوعات روز را از محدوده مطالعات و پژوهش‌های خود خارج کنیم، از قافله عقب می‌مانیم و در موضوعات کهنه می‌مانیم. وی تاکید کرد: همین وضع باعث شده است که امروز حوزه‌ها و دانشگاه‌های ما، در انزوا به سر ببرند.

رییس دانشگاه مذاهب اسلامی برای بیان نمونه‌هایی از ماندن در موضوعات کهنه، به یکی از کمیته‌های پایان‌نامه‌های حوزه اشاره کرد و گفت: موضوعی که ۱۵ سال پیش در مجمع فقه معرفی شده بود، امروز همچنان در پایان‌نامه‌های حوزوی مورد بحث است و چه بسیار موضوعات دیگری که هنوز از دید پژوهشگران و مراکز پژوهشی ما غایب است و در نتیجه همچنان به موضوعات کهنه و کم‌اهمیت دیگر می‌پردازیم.

وی گفت: شناخت این موضوعات، تنها با یک رصد ساده ممکن نیست و باید مراکز و دانشگاه‌ها را بشناسیم و به سمت یک مطالعه روشمند برویم، وگرنه اگر همین امروز از موضوعات مطرح در مراکز علمی و پژوهشی جهان باخبر نباشیم، این موضوعات به صورت دیرهنگام به سمت ما می‌آید و خود را بر ما تحمیل می‌کند.

 

فرع دوم: روش پژوهشی

احمد مبلغی در نشست بایسته‌های پژوهشی در عرصه بین‌الملل ادیان و مذاهب، درباره آشنایی با روش‌های پژوهشی گفت: در این عرصه تا حدودی موفق بوده‌ایم. روش، مهم و تاثیرگذار است و در بسیاری از علوم و مطالعات تاریخی و اجتماعی جدید، روش‌های جدیدی به وجود آمده و مطالعه روش علوم، یک مطالعه اساسی است و اکتفا به آنچه در اختیار است، باعث می‌شود نتوانیم حتی علوم اسلامی را به سمت پوشش دادن موضوعات جدید ببریم. مطالعه معطوف به شناخت روش به صورت دقیق، ضروری است و از سخت‌ترین مطالعات است و یک شبه و دو شبه به سرانجام نمی‌رسد و حوزه باید در این مسئله مجهز شود.

وی تاکید کرد: اگر روش در یک علم معیوب باشد یا فاقد روش‌های جدید باشیم، نمی‌توانیم مطالعات را عمیق پیش ببریم. اگر آگاه به روش‌های امروز جهان نباشیم، حتی نمی‌توانیم حرف‌های‌شان را بفهمیم و تحلیل کنیم. اگر ما می‌توانستیم در دانشگاه‌ها، رشته‌ای با عنوان «روش پژوهش» راه‌اندازی کنیم و تمرکزی بر این مسئله ایجاد می‌کردیم، بسیار خوب بود. برخی از این روش‌ها، در معرض تاثیرگذاری بر  علوم ما از جمله فقه و تاریخ هستند و بنابراین آشنایی با آنها یک ضرورت است.

مبلغی در ادامه به کنفرانسی درباره قرآن کریم در کشور مغرب اشاره کرد و گفت: همت این کنفرانس معطوف به این بود که با چه روشی می‌توان چارچوب‌مند بودن قرآن را استنباط کرد. نظام‌وارگی و تناسب قرآن، مسئله‌ای است که بسیار کم به آن پرداخته‌ایم و آیات را به صورت تکه‌تکه و مجزا تفسیر می‌کنیم و اگر خیلی شق‌القمر کنیم، تفسیر آیه به آیه می‌کنیم. اما نظام‌یابی و یافتن نظم قرآن، یک موضوع کاملا متفاوت است و با روش‌های رایج نمی‌توان این کار را کرد و اگر بخواهیم این کار را انجام دهیم، و نظم‌ها و نظام‌های موجود در قرآن را کشف کنیم، باید روشی داشته باشیم که توان استخراج این نظام‌وارگی را داشته باشد.

 

فرع سوم: اولویت‌ها و حساسیت‌های پژوهشی

احمد مبلغی در تاکید بر آگاهی از مطالعات بین‌المللی برای تعیین اولویت‌ها و حساسیت‌های پژوهشی گفت: گرچه استخراج اولویت‌ها و حساسیت‌های پژوهشی لزوما موقوف بر آگاهی از مطالعات خارجی نیست، اما به هر حال باید به آن اهمیت داد و نباید در مطالعه‌ای که صورت می‌گیرد تا فهرستی از اولویت‌ها و حساسیت‌ها تهیه شود، از خارج غافل باشیم. مطالعه‌ای که به سمت خارج برود و تجربه آنها را مورد بررسی قرار دهد، دستان پرتری خواهد داشت و اولویت‌ها را بهتر طرح خواهد کرد.

وی گفت: عادت کرده‌ایم اولویت‌های پژوهشی را در یک جلسه به دست بیاوریم. در حالی که تعیین اولویت‌های پژوهشی، با دنیای پیچیده امروز عجین شده است و چه بسیار موضوعاتی که ما در حوزه به آنها اولویت می‌دهیم، اما چنان انتزاعی است که به هیچ کاری نمی‌آید. اما طبیعتا ما شیفته این موضوعات هستیم، چون در فضای حوزه به سر می‌بریم. آگاهی از وضعیت‌های جهانی می‌تواند ما را با حساسیت‌ها و اولویت‌های آنها آشنا کند.

مبلغی در همین زمینه به پدیده تکفیر در جهان اسلام اشاره کرد و گفت: پدیده‌ای به نام تکفیر ایجاد شده و حوزه هم به خود آمده که در این زمینه مطالعه کند و حرف بزند. خیلی هم خوب است، اما کاش ۱۰ سال پیش این مطالعات صورت می‌پذیرد. گرچه همین امروز هم که می‌خواهیم در این زمینه مطالعه و پژوهش کنیم، اولویت‌های ما حساب شده نیست و چه بسا ۱۰ یا ۲۰ سال هم در این وضعیت بمانیم و کاری از پیش نبریم. مهمترین حرفی که ما امروز درباره تکفیریان می‌زنیم، این است که تکفیریان را باید نقد کنیم. اما آیا همین کافی است؟ آیا نقد خویشتن لازم نیست؟ در همین حال، برخی از دانشمندان و علمای مصری معتقدند باید مفاهیم اسلامی را تصحیح کنیم. آنها کاری به مسئله تکفیر ندارند، بلکه معتقدند مفاهیم خلافت و جهاد را باید تصحیح کرد تا موجب تندروی نشود.

وی همچنین گفت: تا زمانی که اولویت را در ارتباط با یک موضوع و ابعاد و محورهای مختلف آن، مورد شناخت قرار نمی‌دهیم و وارد مطالعه می‌شویم، ممکن است حتی نتیجه معکوس بگیریم. نوع نقدهای ما بر سلفی‌های خیلی تندرو که بسیاری از مسلمانان را مشرک می‌دانند چقدر تاثیر دارد؟ آیا این کار درست است؟ یا باید شیوه دیگری به کار گرفت؟

 

فرع چهارم: شیوه مطالعه جمعی و اداره کنفرانس

احمد مبلغی، مطالعه جمعی را یکی از کمبودهای اساسی در مطالعات حوزوی دانست و گفت: چه بسیار کسانی که می‌نشینند و فیش می‌نویسند و بعد آن را امحا می‌کنند. برای آشنایی با شیوه‌های مطالعه جمعی باید به سراغ مراکز و تجربه‌های دیگران برویم. در جهان کارهای بزرگی انجام شده است. لازم هم نیست محتوا را از آنها بگیریم؛ چرا که «شیوه»، یک امر بشری است و شیوه‌هایی که ۲۰۰ تا ۳۰۰ سال مورد تجربه قرار گرفته و سودمند بوده را باید فرابگیریم.

 

فرع پنجم: شیوه آمیخته‌سازی و تطبیق دانش‌های هم‌افق

مبلغی همچنین به تاثیراتی که مراکز پژوهشی جهان بر جوامع خود گذاشته‌اند، اشاره کرد و گفت: چرا مراکز پزوهشی ما نتوانسته‌اند تاثیرات عمیق بر جامعه بگذارند؟ این همه مراکزی که تاسیس شده، باید تاثیر خیلی بیشتری ایجاد کنند اما چون کار اساسی نکرده‌ایم، به این وضع رسیده‌ایم. حتی موضوعات اجتماعی انقلاب اسلامی هم نیازمند تطبیق علوم مختلف از جمله فقه و حقوق، فقه و روانشناسی و همچنین فقه و مسائل جهانی هستیم.

وی افزود: ما تا امروز هیچگاه به طور اصولی، شیوه و چگونگی و اصول و قالب‌های همنشین شدن اینگونه علوم متناظر را مطالعه نکرده‌ایم و وجوه آمیخته شدن و بهره گرفتن علوم مختلف از یکدیگر را به سرانجامی نرسانده‌ایم که حاصل آن، به گونه‌ای باشد که مثلا هم فقهی باشد و هم حقوقی. این تجربه را ما نداریم. گرچه اینگونه مطالعات نیازی به مطالعه در خارج ندارد، اما بعضی کشورهای اسلامی، اینچنین کارهایی انجام داده‌اند. مانند علی بن احمد سمهودی که اثر او در تلفیق و مندمج کردن فقه و حقوق، حرکتی اساسی و رو به جلو است که حرف اول را در جهان اسلام می‌زند و ما هم باید از خاستگاه فقه شیعه، مشابه این کار را انجام می‌دادیم. با این حال این تجربه مهم، امروز در دسترس ماست و می‌توانیم از آن استفاده کنیم.

 

فرع ششم: تداوم‌بخشی عمق‌گرایانه به مطالعات

احمد مبلغی در بیان فرع ششم از پژوهش‌شناسی گفت: بعضی از مطالعات در حوزه‌های علمیه، شروع می‌شود و بعد فرو می‌نشیند و کج دار و مریز دنبال می‌شود و در آخر هم به جایی نمی‌رسد. مطالعات ما باید تداوم داشته باشد، آن هم تداوم با رویکرد عمق‌بخشی و تداوم تصاعدی که هر مرحله، کمالی در مطالعات و پژوهش‌ها ایجاد کند. امروز در جهان مطالعات ۵۰ ساله و ۱۰۰ ساله و ۲۰۰ ساله و طولانی دارند، اما ما اینچنین مطالعاتی نداریم.

وی به نمونه‌ای از این موارد اشاره کرد و گفت: سال‌ها پیش بحثی با عنوان فلسفه فقه در دفتر تبلیغات اسلامی آغاز شد، اما ادامه پیدا نکرد و امروز در جهان اهل سنت، بازتاب‌هایی پیدا کرده و در حال انجام است، اما خود ما این کار را پیش نبرده‌ایم. با ذوق تنها نمی‌توان کاری کرد، بلکه کارهای مطالعاتی باید تداوم و سازمان داشته باشد.

 

۲- شناخت تاثیرگذاری بر بیرون

رییس دانشگاه ادیان و مذاهب گفت: یکی دیگر از بایسته‌های بسیار مهم در پژوهش‌های بین‌المللی در ادیان و مذاهب، شناخت تاثیرگذاری ما بر جهان خارج است. اگر این کار را نکنیم، و اگر جهان امروز را نمی‌شناسیم و از تاثیر فکرمان آگاه نیستیم، با ادبیات منزوی و موضوعات منزوی، باعث حذف خودمان می‌شویم. ما باید بدانیم چه تاثیراتی گذاشته‌ایم و نوع نگاهی که به ما دارند چیست و بازتاب وضعیت‌های ما چیست.

وی در ادامه تاکید کرد: اگر ما این را برپا می‌کردیم، لحن گفتگوها و ادبیات کتاب‌نویسی و مقاله‌نویسی و علم‌پردازی‌مان مودبانه‌تر می‌شد. ما امروز چارچوب گفتگو را رعایت نمی‌کنیم. مطالب و تولیدات را اگر می‌خواهید دیگران بخوانند، باید استاندارها را رعایت کنید. اگر کسانی که در حال مطالعه و پژوهش هستند، مطالعات اینچنینی هم انجام می‌دادند و می‌دیدند که آثار ما چه بازتاب‌هایی بر جهان امروز داشته، منشأ بسیاری از ذهنیت‌های نادرست مشخص می‌شد.

مبلغی همچنین گفت: ما امروز بی توجه به بازتاب و تاثیر کارها و آثارمان، بر تعریف و تبیین و روشی که داریم تاکید می‌کنیم و بر طبل می‌کوبیم و همین روش به جای آنکه ما را به نتیجه برساند، چه بسا یزداد بعدا. باید ببینیم که خروجی و بازتاب کارمان و ذهنیت‌هایمان چیست. ذهنیت‌های ما در خیلی از مواقع ذهنیت‌های معیوب است. کار ما مقدس است، اما ذهنیت تبلیغ و ترویج و علم‌پردازی و تعریف و تبلیغ شیعه، اشکالات اساسی دارد. آشنایی نسبت به تاثیرگذاری بر بیرون و نتایجی که آثار ما دارد، مهارت گفتگو هم ایجاد می‌کند.

 

۳- شناخت تاثیرپذیری از بیرون

احمد مبلغی، در ادامه بیان بایسته‌های پژوهش بین‌المللی در ادیان و مذاهب، بازشناسی تاثیرپذیری از بیرون را مهمتر از شناخت تاثیرگذاری بر بیرون دانست و گفت: چه بخواهیم و چه نخواهیم، و چه در پی کوشش برای جلوگیری باشیم یا نباشیم، جهان امروز مجموعه‌ای به هم پیوسته است و بسیاری از موضوعات در جهان امروز، تاثیرات جهانی می‌گذارد و یک مقوله که در جایی رخ می‌دهد، نمی‌توان ادعا کرد و یا پذیرفت که در همان محدوده باقی می‌ماند. دیر و زود دارد، اما در فضای بین‌المللی و کشورهای مختلف تاثیر می‌گذارد. معنای شناخت تاثیرپذیری از بیرون، این نیست که ما منفعل باشیم، اتفاقا یک وجه انفعال این است که ما فکر کنیم می‌توانیم جلو تاثیرپذیری از بیرون را بگیریم.

وی افزود: باید با مطالعه دین‌شناختی عمیق، در این شرایط نقش فعال داشته باشیم. اینکه تصور کنیم در برابر جهان امروز می‌توان مرزهای فکری و فرهنگی را بست، درست نیست. آخرالزمان همین است و شدیدتر از این هم می‌شود و نمی‌توان صرفا به بستن مرزها فکر کرد. البته در خیلی از موارد می‌توان مرز ایجاد کرد و مرزها کاملا از بین نمی‌رود و در وضعیت‌های خیلی حاد می‌توانیم تعریف‌ها و کنترل‌های خاص داشته باشیم، اما با این حال باید بپذیریم که در مقولات و موضوعات بسیار گسترده‌ای به صورت چرخشی و به هم پیوسته، همه چیز در هم تاثیر می‌گذارد.

مبلغی همچنین تاکید کرد: نسل ما در حال تاثیرگذاری از بیرون است؛ چه بخواهیم و چه نخواهیم. الگوها، ادبیات نسلی، نگاه‌ها و اندیشه‌ها، و افکار عمومی، همگی مواردی است که بر فضای داخلی هم تاثیر می‌گذارد. باید تاثیرپذیری را شناخت. بخشی از پژوهش حوزه و دانشگاه، باید معطوف به این باشد که چه تاثیراتی، در چه حوزه‌هایی و چگونه پذیرفته شده و می‌شود. اگر این موارد شناخته نشود، نتیجه در داخل این می‌شود که درباره مسائلی پژوهش و مطالعه می‌کنیم که نسل امروز یا فهمی از آن ندارد و یا مسئله نسل امروز ما نیست. ما امروز حرف‌هایی می‌زنیم که به درد نسل امروز نمی‌خورد. خیلی از مطالعات ما در حوزه فایده‌ای ندارد و به درد جایی نمی‌خورد. شبهه‌های ضد خدا زمانی مطرح بود، اما امروز این بحث‌ها برای کسی مطرح نیست و در مقابل، چگونگی ارتباط با خدا مطرح است و سوال‌ها درباره زیبایی‌های جهان و نیازهای رو به تزاید و متکثر انسان است. اگر این تاثیرپذیری‌ها را نشناسید، طبیعی است که موضوعاتی انتخاب می‌کنید که به درد جایی نمی‌خورد.

رییس مرکز تحقیقات مجلس شورای اسلامی در ادامه، با بیان اینکه گاهی با مسائلی مواجه می‌شویم که همه انحای تاثیرپذیری از بیرون در آن دخیل هستند، ادامه داد: یکی از این موارد، حقوق بشر است که افکار عمومی جهان، نگاه ویژه‌ای به آن دارد و بر افکار و اندیشه‌ها تاثیر گذاشته و ادبیات امروزی را نیز به سمت و سوی ویژه‌ای برده و الگوها را نیز تغییر داده است و اگر ما از خاستگاه دین به تبیین حقوق بشر نپردازیم و فقط بگوییم قبول نداریم، تاثیرپذیری از بیرون خودبخود رخ می‌دهد. بنابراین ما نمی‌توانیم درباره مواردی که از چند جانب بر ما تاثیر می‌گذارد، فقط بگوییم نادرست است. من معتقد نیستم که باید حقوق بشر غربی را پذیرفت، اما نپذیرفتن به تنهایی کافی نیست و ما باید حقوق بشر اسلامی را تعریف کنیم و درباره آن مطالعه و پژوهش‌های جدی انجام دهیم و نباید حالت انفعالی داشته باشیم.

 

۴- شناخت حوزه مناسبات

احمد مبلغی، شناخت حوزه مناسبات را یکی دیگر از مهمترین بایسته‌های پژوهش‌های بین‌المللی ادیان و مذاهب دانست و گفت: حوزه باید مطالعات جدی‌ای در ۴ زمینه مختلف پیگیری کند تا ابتدا مناسبات اسلامی میان اتباع مذاهب، پس از آن مناسبات دینی میان ادیان مختلف، سپس مناسبات انسانی و در آخر مناسبات شهروندی، تعریف و تبیین شود.

اول: مناسبات اسلامی و اتباع مذاهب

حجت‌الاسلام والمسلمین احمد مبلغی گفت: اولین کار لازم، ارائه الگو برای مناسبات شیعه و سنی است؛ چرا که فقدان الگو، خاستگاه ایجاد مشکلات است و در نبود الگو، هر کسی به راهی می‌رود و هرج و مرج می‌شود و مشکلات و تنش‌هایی پیش می‌آید. حوزه علمیه اندیشمندانی دارد که توانایی دارند و باید وقتی را تخصیص بدهند تا الگوی مناسبات شیعه و سنی بر اساس فقه و مناسبات اجتماعی و عقلانیت به دست آید و الگوی همزیستی اتباع مذاهب مختلف اسلامی، تولید شود.

احمد مبلغی به یکی از سفرهای خود به هند اشاره کرد و گفت: ادیان مختلفی در هند وجود دارد و با هم همزیستی دارند و از این جهت، از خیلی کشورها متمایز هستند که دو مذهب در یک کشور، نمی‌توانند همزیستی کنند و همدیگر را لت و پار می‌کنند.

وی افزود: این الگوهای همزیستی، در دین ما به شکلی قوی‌تر و فعال‌تر از حیث اندیشگی وجود دارد، اما ما این امکانات را فعال نکرده‌ایم. در حالی که پایبندی به ۳ مولفه محبت اجتماعی، معنویت اجتماعی مشترک و همچنین احترام اجتماعی ادیان و مذاهب نسبت به یکدیگر، در کشور هند توانسته منجر به همزیستی سالم ادیان و مذاهب مختلف شود.

وی شناخت ذهنیت‌های اتباع دیگر اسلام را یکی از ضروریات شناخت مناسبات صحیح دانست و گفت: حوزه باید ذهنیت‌های جهان اسلام امروز و اهل سنت را در کشورهای مختلف شناسایی کند و در این باره مطالعات پژوهشی کند. ما اگر ذهنیت‌ها را نشناسیم، ممکن است کارمان به جای وحدت، در راستای انشقاق بیشتر باشد. آیت‌ﷲ بروجردی، در زمان زعامت خود، مناسبات میان شیعه و سنی را تا مغز استخوان مدیریت و درک می‌کرد. حوزه آن روز، روابط با مذاهب اسلامی و ادیان دیگر را مدیریت می‌کرد و امروز هم با این اتفاق بیفتد. در این راه علاوه بر نیت خالص، منطق دینی قوی و اصول محکم هم نیاز است و نیت خالص به تنهایی کافی نیست. اگر ذهنیت‌ها را نشناسیم، ممکن است خودمان با همین نیت خالص موجب تقویت ذهنیت‌های نادرست شویم.

مبلغی افزود: به‌علاوه باید فرصت‌ها را بشناسیم. این درست نیست که هر چند وقت بر نقطه‌ای از جهان اسلام متمرکز شویم و از فرصت‌های دیگر غافل شویم.

 

دوم: مناسبات میان‌دینی

حجت‌الاسلام احمد مبلغی، در ادامه بر لزوم شناخت مناسبات دینی برای ارتباط بین اسلام و ادیان دیگر تاکید کرد و گفت: برای رسیدن به این هدف باید الگوی کلان ایجاد کنیم. همیشه اول باید کلان‌ها را درست کرد. الگوی مناسبات دینی را حوزه باید ارائه کند.

 

سوم: مناسبات انسانی

وی افزود: الگوی مناسبات انسانی را نیز باید تعریف کرد و نمی‌توان این مسائل مهم را به ارتکازات افراد واگذار کرد. چرا که نداشتن الگوهای جدی، خاستگاه مشکلات است و در این فضای مغشوش نمی‌توان اسلام را مطرح کرد و اندیشه‌های اسلامی را فعال ساخت. در وضعیت جهانی شده امروز، باید به صورت فعال و از خاستگاه دینی وارد شویم.

 

چهارم: مناسبات شهروندی

مبلغی آخرین مرحله مناسبات‌شناسی را شناخت مناسبات شهروندی دانست و گفت: در این باره باید مطالعات ماهوی دقیق و جدی صورت گیرد، ولو اینکه زمانبر و طولانی باشد. در این حوزه باید حقوق بشر را از خاستگاه اسلامی و بر اساس منطق دین، به دست بیاوریم. برخی حقوق بشر را فرادینی می‌دانند، اما ما معتقدیم فقه توان آن را دارد که حقوق بشر اسلامی را تعریف کند. در این راه البته فقه الاحکام به تنهایی نمی‌تواند موفق شود و فقه الانظار باید بتواند مباحث کلان را تعریف کند. اگر ما حقوق بشر را تعریف کنیم و به نتایج روشنی برسیم، می‌توانیم نسل امروز و نسل آینده را از چالش‌های فراوانی دور کنیم.

وی با این حال افزود: تا مادام که بخشی از مطالعات ما -اگر نگوییم بخش اعظم آن-، معطوف به محورهای دارای بعد بین‌المللی و یا ناظر به وضعیت‌های بین‌المللی نباشد، پژوهش‌ها گرفتار بلیه‌های مختلف می‌شود؛ از جمله رفتن به سمت موضوعات کهن، موضوعاتی که مسئله نسل امروز نیست و … . البته موضوعاتی مانند نماز و فرائض دیگر هیچگاه کهنه نمی‌شوند، اما همه موضوعاتی که در حوزه مورد پژوهش قرار می‌گیرد، از این دسته نیستند.

احمد مبلغی همچنین دچار شدن به اختلال در اولویت‌بندی موضوعات. عدم شناخت حاق محتوای موضوعات امروزین و جدید، و نیز دور شدن از جامعه و قرار گرفتن در مسیر انزوا را برخی دیگر از پیامدهای عدم آگاهی از وضعیت‌های بین‌المللی در پژوهش دانست و گفت بدون این آگاهی‌ها، کار ما مفید به حوزه دین نخواهد بود.

 

سید حسن اسلامی: تفکیک شئون و تمایز، یافتن تخصص، و تلاش برای یافتن زبان مشترک

حجت‌الاسلام سید حسن اسلامی، یکی دیگر از سخنرانان نشست علمی تخصصی بایسته‌های پژوهشی در عرصه‌های بین‌المللی ادیان و مذاهب بود که سخنان خود را حول ۵ محور بایسته‌های ایجابی بیان کرد.

 

تفکیک بین شأن تبلیغی و تحقیقی

این استاد دانشگاه ادیان و مذاهب گفت: بیاموزیم سه حوزه پژوهش، آموزش و تبلیغ را از هم تفکیک کنیم. ما عموما درگیر این سه حوزه هستیم و در شرایط مختلف، نمی‌توانیم به ضرورت، دست به تفکیک بزنیم. در نتیجه این عدم تفکیک، باعث می‌شود فضای جدی بحث آلوده شود. از سه شأنی که ما داریم، شأن پژوهش و تبلیغ مهمتر است و ضرورت بیشتری دارد که برای تفکیک آن از هم تلاش کنیم. این ضرورت شاید در سطح داخلی چندان مهم نباشد، اما در خارج از کشور، بسیار مهم است. شأن تبلیغی را باید در کار پژوهشی کنار بگذاریم، همانطور که در منبر نمی‌توان شأن تحقیقی داشت.

وی در ادامه گفت: باید این دو شأن را متمایز کنیم و بدانیم که آیا اکنون در مقام پژوهشگر سخن می‌گوییم یا در مقام مبلغ. حاصل برخی از بهترین کارهای پژوهشی ما، با بی‌توجهی به همین امر بی‌اعتبار می‌شود. وقتی ما در نوشتار و گفتارهای‌مان، این ساحت‌ها را آگاهانه یا ناآگاهانه خلط می‌کنیم، جز بی‌اعتبار کردن پژوهش‌مان فایده‌ای ندارد. این خلط بین شأن پژوهشی و شأن تبلیغی، در سخنان جناب آقای مبلغی هم دیده می‌شد که بارها از فضای پژوهش به تبلیغ نقب می‌زدند و اشاره کردند که دین ما و فقه ما پاسخگوی همه مسائل است. همین گزاره را اگر در یک همایش بین‌المللی در مقاله‌ای ارائه کنید، می‌گویند آمده تا تبلیغ کند، نه کار پژوهشی ارائه کند.

سید حسن اسلامی گفت: بعضی از نهادهای بزرگ که واقعا هم زحمت می‌کشند، چون این دو حوزه را خلط کرده‌اند، کارشان با سوءظن دیده می‌شود.

وی در همین زمینه به برخی شخصیت‌های علمی اشاره کرد که در عین اینکه کشیش مسیحی هستند، اما در آثار پژوهشی خود، به رویکرد علمی و تحقیقی پایبند مانده‌اند؛ مانند ایان باربور که نویسنده کتاب «علم و دین» است و مایکل پولانی که زیست‌شناس، کشیش و الهی‌دان مسیحی است.

اسلامی اضافه کرد: نوشته‌های اینها را اگر بخوانید، متوجه نمی‌شوید که روحانی هستند. سطح کار آکادمیک متمایز است. اولین بایسته پژوهشی در سطح جهان این است. اشکالی ندارد که بدانند من روحانی هستم، اما در زبان و بیان و نگارشم باید معیارهای آکادمیک را رعایت کنم.

 

الگوی اشتباه علامگی و جامعیت

دومین نکته‌ای که حجت‌الاسلام والمسلمین سید حسن اسلامی بر آن تاکید کرد، یافتن تخصص و کار تخصصی بود. وی در تبیین این نکته گفت: از قدیم الگویی در ذهن ما شکل گرفته که جامع معقول و منقول بودن تعریف و خوب است. در حالی که اگر کسی می‌خواهد در سطح جهانی شناخته شود، باید تنها در یک زمینه کار کند و اگر کسی در چند مورد وارد شود، به جای کسب اعتبار، بدنامی به دست خواهد آورد.

وی افزود: نگاه جامع‌نگرانه و علامگی که ما آن را فخر می‌دانیم، در سطح مطالعات بین‌الملل پذیرفته نیست و هر کسی می‌خواهد نامور شود و پژوهش او جدی گرفته شود، باید در یک زمینه کار کند و به تدریج در یک مسئله متخصص شود. باید بگوییم کار من فقط فقه است و کار دیگری نمی‌کنم. خیلی از متخصصان بین‌المللی، در بعضی موارد خیلی ساده می‌گویند نمی‌دانیم و این نشانه متخصص بودن آنها در یک موضوع خاص و عدم ورود به موضوعات دیگر است.

 

تلاش برای یافتن زبان مشترک

حجت‌الاسلام والمسلمین سید حسن اسلامی گفت: در زبان و در پژوهش‌هایمان باید دقت کنیم که به منابعی استناد کنیم که طرف مقابل آنها را قبول دارد. من شخصا اگر در مقاله‌ای اسمی از انجیل برنامه آمده باشد، به آن مقاله بدبین می‌شود چرا که دنیای امروز انجیل برنابا را به رسمیت نمی‌شناسد؛ همان طور که ما کتاب «فصل الخطاب» مرحوم نوری را قبول نداریم، مسیحیان هم برنابا را دروغ می‌دانند.

وی تاکید کرد: حتی در ترجمه‌های انجیل هم باید دقت کنیم و اگر می‌خواهیم به انجیل استناد کنیم، باید به ترجمه‌های آنها توجه کنیم و اگر یک ترجمه را کلیسا تایید نکرده، نباید به آن استناد کرد. یکی از راهکارهای پژوهش دینی همین است که تنها به ترجمه‌های رسمی و تایید شده استناد کنید. مثلا ترجمه کینگ جیمز از انجیل قابل اعتماد نیست.

سید حسن اسلامی در ادامه، پژوهش را در دو قالب مشخص دانست و گفت: کارهای پژوهشی ما باید یا در قالب مقالات علمی پژوهشی آکادمیک باشد یا برای ارائه در کنفرانس‌های علمی. بنابراین حتی اگر موسوعه هم بنویسیم، تا زمانی که وارد حلقه نقض و ابرام نشود، و در کنفرانس‌ها و در کنار مقالات دیگر قرار نگیرد و نقد نشود، ارزش علمی جهانی نخواهد یافت.

وی در پایان به مقاله‌ای از خود با عنوان «فربهی یا آماس» اشاره کرد که با همین رویکرد در فصلنامه روش‌شناسی علوم انسانی منتشر شده است.

 

انصاری بویراحمدی: در مسائل عقلی غرق شده‌ایم

در ادامه این نشست علمی، برخی از فضلا و صاحبنظران حوزوی، به ارائه نظرات خود پرداختند. حجت‌الاسلام محمدرضا ایروانی گفت: طلاب را از ابتدا باید به گونه‌ای بار بیاوریم که متواضع باشند و خودمان را حق مطلق نبینیم. ما معمولا در برابر دیگران و افکار متفاوت، تواضعی نداریم و همیشه می‌خواهیم دیگران را هدایت کنیم. اگر ما از اول این حق را به دیگران بدهیم که عقل و فرهنگ و دانش دارند و حرف‌هایی برای گفتن دارند، راه برای بسیاری از گفتگوها و تحقیقات پزوهشی باز می‌شود.

پس از آن، حجت‌الاسلام والمسلمین علی انصاری بویراحمدی، رییس مجمع جهانی شیعه‌شناسی گفت: این همه سال از انقلاب و نشو و نمای حوزه و دانشگاه اسلامی می‌گذرد، اما فقط حرف زده‌ایم و نظریه‌پردازی کرده‌ایم و مثل معتزله فقط در مسائل عقلی غرق شده‌ایم، اما هنوز مانیفست شیعی نداریم. ما هنوز یک کتابخانه تخصصی شیعه‌شناسی نداریم. رشته مستقل شیعه‌شناسی هم نداریم و مراکز بین‌المللی معروف‌مان، تابلوهای کوچکی دارند که کسی هم آنها را نمی‌شناسد.

وی ادامه داد: رشته شیعه‌شناسی، می‌تواند ۱۶۰ گرایش تخصصی داشته باشد. اما برخی طلبه‌های ما هنوز تفاوت بین اصل امامت و مصداق امامت را نمی‌شناسند و نمی‌دانند که غیر از اباضیه و خوارج که بخش بسیار کوچکی از جهان اسلام هستند، بقیه مسلمانان، اصل امامت را قبول دارند. وقتی مرجع تقلید ما در مکه و مدینه نمی‌تواند سر بر مهر بگذارد، چطور ما می‌توانیم اسلام و تشیع را در جهان معرفی کنیم؟ در حالی که کتابخانه واتیکان به تنهایی ۱۲۰۰ جلد مقتل دارد، مقتل‌های موجود در ایران تنها ۲۶ عنوان است.

حجت‌الاسلام انصاری همچنین گفت: خانه خودمان خراب است، کجا را می‌توانیم اداره کنیم؟ پیش‌نیازها و پیش‌زمینه‌ها و ترتیب‌ها را باید رعایت کنیم. طلبه سال‌ها درس می‌خواند اما بعد از ۱۳ سال نمی‌داند باید چه کند.

 

محسن غرویان: آیا به اندازه درس‌های ممات، درس‌های حیات هم داریم؟

همچنین حجت‌الاسلام والمسلمین محسن غرویان، ضمن تشکر از برگزاری اینگونه جلسات گفت: چند روز پیش از یکی از طلبه‌ها پرسیدم که موضوع درس خارج شما چیست؟ و او گفت: وصیت. سخن این طلبه، برای من این دغدغه را ایجاد کرد که ببینیم چند درس خارج مربوط به حیات داریم، و چند درس خارج درباره ممات. چون زمینه پژوهش را آموزش فراهم می‌کند و وقتی اکثر استادهای ما مباحث مربوط به مرگ و جهان پس از مرگ را بحث می‌کنند، طبیعتا پژوهش‌های طلاب هم در آینده، حول محورهایی خواهد بود که آموزش دیده‌اند. ما امروز چند درس درباره اقتصاد و سیاست و روابط بین‌الملل و اموری که زندگی دنیای ما را اداره می‌کند داریم؟

وی همچنین گفت: مقام معظم رهبری می‌فرمایند که ما باید سبک زندگی اسلامی را ارائه کنیم. این سبک زندگی اسلامی باید در همین آموزش‌ها و در درس خارج ارائه شود. اگر این انجام شود، نتایج تنبه دهنده خوبی خواهد داشت. تا زمانی که بانکداری اسلامی، اقتصاد، سیاست، مسائل حقوقی و مسائل مربوط به ازدواج، در درس‌های خارج تدریس نشود و اساتید حوزه به این موضوعات نپردازند، پژوهش‌های آینده طلاب و فضلای حوزه نیز در این زمینه‌ها نخواهد بود.

 

محمد عبدﷲیان: نباید در کلیات بمانیم

در ادامه این نشست، حجت‌الاسلام والمسلمین محمد عبدﷲیان، قرآن‌پژوه و مدیر موسسه معارف اسلامی امام رضا علیه‌السلام و عضو شورای علمی دین‌پژوهان گفت: بیان نمونه‌ها و مصادیق روشن در سخنان آقای مبلغی کم بود و بیشتر درباره کلیات صحبت شد و تا زمانی که این مسائل در کلیات بماند، مفید نخواهد بود. خواهش می‌کنم این موارد را تبدیل به مقاله‌ای کنید و نمونه‌های مثبت و منفی را در آن ذکر کنید تا قابل استفاده شود.

وی همچنین درباره سخنان حجت‌الاسلام سید حسن اسلامی گفت: جناب آقای اسلامی هم نکاتی بسیار اساسی بیان کرد و خوب است در فرصتی کامل‌تر، بتواند مطالب خود را توضیح دهد و طبیعتا چون فرصت کم بود، موارد و نکات با تندی و احساسات مطرح شد.

 

آرش مردانی‌پور: مگر قبله ما غرب است؟

حجت‌الاسلام والمسلمین آرش مردانی‌پور نیز در ادامه نشست بایسته‌های پژوهش در عرصه‌های بین‌الملی ادیان و مذاهب، ابتدا درباره سخنان حجت‌الاسلام والمسلمین احمد مبلغی گفت: بهتر بود نکات ایشان بیشتر درباره موضوع اصلی نشست بیان می‌شد، نه درباره اصل پژوهش. نکاتی که گفته شد، در ادیان و غیرادیان و فیزیک و شیمی صدق می‌کند و اختصاصی به پژوهش‌های ادیان و مذاهب ندارد. آقای مبلغی به طور تخصصی با مسئله برخورد نکردند و حرف‌های کلی زدند و بایسته‌های پژوهش در زمینه ادیان و مذاهب را بیان می‌کردند.

با این حال، مردانی‌پور درباره سخنان سید حسن اسلامی گفت: آقای اسلامی بیشتر به موضوع بحث نزدیک شدند. اما در سخنان هیچکدام از سخنرانان، اشاره‌ای به تعریف پژوهش نشد؛ چرا که در گذشته، کسی که تقریر می‌نوشت، اجازه اجتهاد می‌گرفت، اما امروز تقریرات درس خارج را حتی به عنوان پژوهش هم قبول ندارند.

وی در ادامه گفت: تکلیف ما معلوم نیست. آقایان بر تخت قدرت نشسته‌اند و ما نمی‌خواهیم در کار آنها دخالت کنیم، اما تعریف پژوهش را نه آقای مبلغی گفتند و نه آقای اسلامی. ظاهرا سخنان آقای مبلغی معطوف به روش پژوهش بود، در حالی که سخنان ایشان شناور بود و گاهی از پژوهش را از نظر موضوع مورد بحث قرار می‌دادند و گاهی از نظر روش، و بیشتر با نگاه جامعه‌شناسی علم به مسئله پرداختند.

حجت‌الاسلام آرش مردانی‌پور همچنین گفت: اشارات آقای اسلامی هم خیلی خوب بود، اما ارزش‌گذاری بر اساس نظرات دانشمندان غربی در سخنان ایشان دیده می‌شد که چه می‌گویند و چه چیزی را معتبر می‌دادند، در حالی که باید خطاب به آقای اسلامی گفت مگر قبله ما غرب است و همیشه باید رو به غرب داشته باشیم؟

وی افزود: اما زبان مشترک که آقای اسلامی به آن اشاره کردند، مسئله‌ای بسیار اساسی است. منظور از زبان مشترک، زبان مفاهمه نیست، بلکه زبان فرهنگ است. هایدگر می‌گفت انگار بین من و دانشجویانم شیشه ضخیمی است که آنها صدای مرا نمی‌شنوند، ولی حرکات زبانم را می‌بینند.

مردانی‌پور اضافه کرد: مسئله‌ای که نه آقای اسلامی و نه آقای مبلغی هیچکدام به آن اشاره نکردند و آقای ایروانی اشاره‌ای کردند، مسئله جزمیت است. بلای اول پژوهش ما همین جزمیت‌گرایی است. زمانی ما سه گزارش در کیهان اندیشه نوشتیم درباره دانشمندانی که از ترکیه به انگلستان رفتند و گفتند وقتی به انگلستان آمدیم، فضای ذهنی‌مان عوض شد و از جزمیت سابق نجات پیدا کردیم و به دین و به زندگی با نگاه دیگری نظر کردیم.

 

احمد مبلغی: من هم از شعار متنفرم ولی…

در بخش پایانی نشست علمی تخصصی بایسته‌های پژوهش در عرصه‌های بین‌المللی ادیان و مذاهب، احمد مبلغی و سید حسن اسلامی سخن گفتند و به برخی انتقادات وارد شده از سوی حاضران پاسخ گفتند. حجت‌الاسلام والمسلمین احمد مبلغی در پاسخ به سید حسن اسلامی گفت: موافقم که نباید شعار داد و من هم از شعارهای پوچ متنفرم، اما فرق است بین ترویج با شعار و همچنین فرق است بین این دو و پیش‌فرض داشتن. در صحبت‌هایم می‌خواستم این نکته را تبیین کنم که فقه، و نه فقه موجود ظرفیت‌های عظیمی دارد که اگر بتوانیم این استعدادها را با نطریه‌پردازی فعال کنیم، پیشرفت خواهیم کرد. انگیزه من این بود که با بیان ظرفیت فقه برای پاسخ گفتن به همه سوالات، خودم را از کسانی که حقوق بشر را فرادینی می‌دانند، جدا کنم.

احمد مبلغی همچنین در پاسخ به آرش مردانی‌پور گفت: موضوع سخنان من، بایسته‌های پژوهش نبود، بلکه ناظر به موضوعات پژوهش سخن گفتم.

 

سید حسن اسلامی: یا می‌خواهیم حرف بزنیم، یا نمی‌خواهیم…

حجت‌الاسلام والمسلمین سید حسن اسلامی اردکانی هم گفت: «غرب قبله ما نیست»، جمله زیبایی نیست. چرا که مواردی که ذکر شد، استانداردهای پذیرفته شده جهان امروز است و امروز حتی اگر آخوند خراسانی هم بخواهد مقاله پژوهشی بنویسد، باید این استانداردها را رعایت کند. ما یا می‌خواهیم در عرصه‌های بین‌المللی سخن بگوییم، یا نمی‌خواهیم؛ اگر می‌خواهیم حرف بزنیم، باید استانداردها را رعایت کنیم. اگر می‌خواهیم، نمی‌توانیم به این استانداردها بی‌تفاوت باشیم.