یازدهمین همایش اساتید تفسیر حوزه علمیه قم، چهارشنبه ۲۶، و پنجشنبه ۲۷ فروردین ۹۴، در دارالقرآن علامه طباطبایی برگزار شد، تا تحرک حوزه‌های علمیه در علم تفسیر و قرآن‌پژوهی را به نمایش بگذارد و بابی برای اولویت یافتن دانش‌های قرآنی و از جمله تفسیر در حوزه بگشاید.

در این نشست که با حضور مفسران برجسته قرآن کریم، آیت‌ﷲ‌العظمی مکارم شیرازی و آیت‌ﷲ جوادی آملی، و همچنین جمعی از اساتید تفسیر حوزه‌های علمیه برگزار شد، دبیر مجمع عالی تفسیر قرآن کریم در سخنانی اعلام کرد که ۲۳۰ درس تفسیر در سال ۹۲ در حوزه علمیه قم برقرار بوده که این تعداد با ۷۰ درصد رشد در سال جاری به ۴۰۶ مورد رسیده است.

سخنان حجت‌الاسلام والمسلمین مرتضی میرکتولی دبیر مجمع عالی تفسیر قرآن کریم، و بیان آمارهایی مشابه درباره دروس تفسیر در حوزه علمیه قم، پیش از این در بهمن سال گذشته، جنجال‌هایی برانگیخته بود و تحرک تفسیری در حوزه‌ها را به انتشار آمارها و تشکیک در آنها و سپس اثبات درستی یا نادرستی آن فروکاست.

مسابقه آمارها؛ از ۴۱۰ تا ۱۰ درس تفسیر

مرتضی میرکتولی ۲۶ بهمن ۹۳ در گفتگو با خبرگزاری ایکنا، تعداد دروس تفسیر در سطوح عالی و خارج حوزه علمیه قم را در سال گذشته، ۲۵۳ درس و تعداد این دروس در سال جاری را ۴۱۰ مورد بیان کرده بود. این آمارها در حالی بود که حجت‌الاسلام والمسلمین احمد فرخ‌فال پیش از آن، در ۱۳ خرداد ۱۳۹۳، در نشست دوره‌ای اساتید، از دایر بودن ۲۰۰ کرسی تدریس تفسیر در حوزه علمیه قم خبر داده بود.

اعلام اینچنین آمارهای خیره‌کننده‌ای باعث شد حجت‌الاسلام والمسلمین حمید ملکی رییس مرکز تخصصی تفسیر، در گفتگو با ایکنا، انتشار این آمارها را «التقاط عجیب در ارائه آمار جلسات تفسیر» بخواند و بگوید: اگر بخواهیم آماری برای برگزاری کلاس‌های تفسیر در سطح عالی حوزه برشماریم، شاید بیشتر از ۱۰ عدد نباشد و در بهترین وضعیت، حداکثر ۲۰ کلاس تفسیر تشکیل می‌شود.

مدیر مرکز تخصصی تفسیر، با این حال تاکید کرد که «البته مراد من کلاس‌هایی مانند درس تفسیر آیت‌ﷲ جوادی نیست، بلکه کلاسی است که مثلا یک فاضل و مدرس مسلط حوزه در طول هفته، یک یا چند روز آن را دایر کرده و فقط مباحث تفسیری در آن دایر شود.»

حمید ملکی، در نکوهش اعلام اینگونه آمارها تاکید کرد که «ارائه آمار غلط‌انداز سبب می‌شود برخی تصور کنند همه چیز عالی است و وضع تفسیر در حوزه بسیار خوب است، در حالی که نمی‌توان مثلا ارائه تفسیر چند دقیقه‌ای در کنار درس فقه را کلاس تفسیر محسوب کرد.»

کدام مهم است؟ آمار درس تفسیر یا فرهنگ قرانی؟

اختلاف نظر و رویارویی رسانه‌ای دو مقام حوزوی درباره آمار درس‌های تفسیری در حوزه علمیه قم، بیش از آنکه از منظر درستی یا نادرستی آمارهای اعلام شده اهمیت داشته باشد، به دلیل پرداختن بیش از اندازه به آمارها و برجسته کردن آن محل نگرانی و تاسف است؛ چرا که حتی یک درس تفسیر قوی و ارزشمند، می‌تواند به خوبی جایگاه خود را بیابد و تاثیرگذار باشد، اما مشخص نیست اگر شهر مقدس قم ۴۰۰ درس تفسیر دارد، چرا هیچ نشانه‌ای از این جهش عظیم در حوزه علمیه به چشم نمی‌خورد؟

دعوا به همین جا ختم نشد و مجمع عالی تفسیر قرآن، در پاسخ به منتقدان آمار کلاس‌های تفسیری حوزه بیانیه‌ای منتشر کرد و بر درستی آمار خود پای فشرد تا باز هم آمار بیش از هر چیزی اهمیت خود را بر موضوعاتی از قبیل قوت درس‌های تفسیری، تعداد طلاب شرکت‌کننده در آنها، پاسخگویی به نیازها و اقتضائات روز در این درس‌ها و…، افزایش دهد.

در جوابیه مجمع عالی تفسیر قرآن، به درسنامه این مجمع اشاره شده که حاوی اطلاعات ۴۰۵ درس تفسیر است و تنها اساتیدی در آن گنجانده شده‌اند که سابقه ۵ سال تدریس سطح عالی و خارج، و یا ۵ سال تدریس تفسیر در سطح عالی را دارند. در این بیانیه همچنین تاکید شده که تنها درس‌هایی در درسنامه مجمع عالی تفسیر قرآن آمده که در تمام روزهای هفته، یا سه روز در هفته، و یا نهایتا یک روز در هفته تفسیر می‌گویند، نه اساتیدی که تنها در قالب چند دقیقه اول یا آخر درس، به بیان نکات تفسیری می‌پردازند.

این بیانیه همچنین سخنان منتقدان مبنی بر اینکه دروس تفسیر در حوزه تنها ۱۰ مورد است را مورد اعتراض قرار داده و گفته است: «آیا این به معنای تکذیب علمی و عملی ۴۰۰ مدرس تفسیر حوزه در سطح عالی و خارج و توهین به این جمع نورانی نیست؟ در بخش دیگری از این بیانیه که لحنی عصبانی به خود گرفته، چنین آمده است: آیا مقصود شما از ۱۰ درس تفسیر در حوزه، همان درس‌های خودتان یا دوستان‌تان در رادیو معارف، آن هم از روی لپتاپ است؟

چنین بود که تعداد درس‌های تفسیر در حوزه علمیه قم، به دعوایی رسانه‌ای تبدیل شد تا این ابهام بیش از پیش جلوه‌گر شود که آیا همه این تلاش‌ها و کوشش‌ها، در راستای ترویج فرهنگ قرآن است، یا آنکه دفاع از آمارها خود اصالتی ویژه یافته است؟

درسنامه‌ای که تنها تصویری از آن منتشر شد

سه روز پیش از صدور بیانیه هم در پاسخ به تشکیک منتقدان، خبری با عنوان «درسنامه مدرسه عالی تفسیر قرآن منتشر شد»، در برخی پایگاه‌های اینترنتی انتشار یافت که در آن آمده بود: درسنامه تفسیری این مدرسه از سوی حجت‌الاسلام والمسلمین میرکتولی در اختیار خبرگزاری ایکنا قرار گرفت. خبرگزاری ایکنا گرچه تصویری غیرواضح از این درسنامه را به نمایش گذاشت، اما امکان دسترسی مخاطبان به این درسنامه فراهم نشد.

به رغم همه اختلافات و درگیری‌های رسانه‌ای که بر سر آمار درس‌های تفسیر حوزه درگرفت، اما هنوز روشن نیست اولا مرجع معتبر برای انتشار چنین آمارهایی، کدام نهاد یا مرکز حوزوی است، و ثانیا صرف‌نظر از درستی یا نادرستی این آمارها، امروز علم تفسیر و علوم قرآنی، چه جایگاهی در حوزه‌های علمیه دارد و آیا این درس‌های تفسیر، کم یا زیاد، توانسته راهی برای ورود معارف قرآن کریم به خانه‌های مردم بیابد یا خیر؟ آیا این درس‌ها در قالب تقریرات، پایان‌نامه‌ها و یا کتاب‌های منتشر شده در‌آمده است؟ یا تنها به شنیدن اکتفا شده و در همان کلاس درس مانده است؟

بیانات بزرگان حوزه؛ دور از حاشیه، همراه با متن

یازدهمین همایش اساتید تفسیر قرآن کریم، در حالی با حضور و سخنرانی آیت‌ﷲ‌العظمی مکارم شیرازی، آیت‌ﷲ جوادی آملی، و آیت‌ﷲ محمد یزدی برگزار شد که آیات عظام صافی گلپایگانی و مکارم شیرازی و همچنین حضرات آیات جوادی آملی، سبحانی و نوری همدانی، در همایش‌های گذشته اساتید تفسیر شرکت کرده بودند و کتابی حاوی محتوای ۱۰ همایش تفسیری گذشته، در این همایش رونمایی شد.

آیت‌ﷲ جوادی آملی در این همایش با بیان اینکه رمز ماندگاری علامه طباطبایی، همراهی با قرآن کریم بوده، گفت: ملک انسان، آن چیزی است که همیشه با او همراه باشد. صاحب تفسیر ارزشمند تسنیم همچنین خطاب به اساتید تفسیر قرآن کریم گفت: اساتیدی که یک روز درس تفسیر می‌گویند، چرا فرصت را از دست می‌دهند، چرا که باید هفته‌ای هفت روز جلسه درس تفسیر برگزار کنند.

آیت‌ﷲ محمد یزدی هم در سخنانی به معرفی سبک تفسیری علامه طباطبایی پرداخت و گفت: علامه در زمانی شروع به کار کرد که تفسیر در حال تکامل بود. تفسیر قرآن به قرآن کار ساده‌ای نیست و علامه در عین حال موفق شده است این کار را انجام دهد.

آیت‌ﷲ‌العظمی مکارم شیرازی هم در این همایش گفت: لازم است قرآن در متن زندگی مردم حضور داشته باشد. علاوه بر این باید قرآن را به متن دروس حوزوی هم آورد و برخلاف گذشته، امروزه می‌بینیم که تفسیر و قرآن، بیش از گذشته در حوزه‌ها مورد توجه هستند. این مفسر معاصر و مرجع تقلید، بر ضرورت نگارش تفاسیری با نگاه به نسل امروز تاکید کرد و گفت: اگر تفسیرها اینگونه باشند، آنگاه ارزشی به مراتب بیشتر دارند.

بیانات مراجع و بزرگان حوزه درباره دروس تفسیر و ویژگی‌های سبک تفسیری علامه طباطبایی، شاید بهترین نشانه برای لزوم دور ماندن حوزویان از دعواها و درگیری‌های رسانه‌ای و مخصوصا دعوا بر سر آمار و ارقام است؛ چرا که رسانه‌ها میل فراوانی به انتشار اعداد و ارقام دارند، و حوزویان باید با هوشمندی‌ای که در کلام بزرگان حوزه دیده می‌شود، از افتادن به چنین چاله‌هایی خودداری کنند و به جای اصالت دادن به آمار و ارقام، به تقویت ابعاد علمی درس‌ها و مخصوصا درس‌های تفسیر بپردازند.

یازدهمین همایش اساتید تفسیر قرآن کریم، سرانجام با تجلیل از آیت‌ﷲ سید کمال فقیه‌ایمانی، صاحب تفسیر نورالقرآن، حجت‌الاسلام علی‌اکبر بابایی مولف کتاب‌های روش‌شناسی تفسیر و مکاتب تفسیری، و همچنین محمدعلی رضایی اصفهانی صاحب دوره تفسیر قرآنی مهر و مترجم قرآن پایان یافت. همایشی که امید می‌رود به متوازن شدن علوم مختلف اسلامی در حوزه‌های علمیه تبدیل شود و سایه سنگین فقه و اصول بر درس‌های حوزوی را اندکی کاهش داده و در مقابل، به پررنگ‌تر شدن علومی مانند تفسیر، عقاید، حدیث و… منجر شود.